Page images
PDF
EPUB
[ocr errors]
[ocr errors]

Aus der ursprünglichen Form des Mancipationstestamentes, auf welche sich wohl auch das 'uti legassit' der 12 Tafeln (§ 156. I. b.) bezieht, ergiebt sich mit Sicherheit nur, daß in demselben weder Einsehung noch Enterbung des Hauskindes möglich, und daß es somit für den Fall bestimmt war, wenn der paterfamilias nicht schon in dem Hauskinde einen Erben hatte, in welchem Falle letteres durch den familiae emptor erscht wurde. (§ 157. II. a.) Da aber im Augenblicke des Todes des Gewalthabers die sui von selbst in die Herrschaft über das hinterlassene Vermögen eintreten (§ 162. II. A. a.), so ist es mindestens wahrscheinlich, daß das Testament keine Bedeutung hatte, wenn sui heredes vorhanden waren; und selbst wenn die Hauskinder infolge der familiae mancipatio von der Anwartschaft auf das Vermögen bereits bei Lebzeiten des Gewalthabers durch den — als Herren der familia defuncti ihnen gegenüberstehenden fafamiliae emptor ausgeschlossen gewesen wären, so hätte dies doch immer nur hinsichtlich der im Augenblicke des Todes des Testators bereits lebenden, nicht der erst später zur Welt kommenden (postumi vgl. III. c.) gelten können. b. Jedenfalls fand diese Testirfreiheit schon sehr frühe, und wohl von jeher ihr Korrektiv in dem auch schon den mutmaßlichen Willen des Erblassers ergänzenden Rsage 'adgnatione postumi testamentum rumpitur.' (§ 159. II. B. c. 4. 5. § 162. II. A. a. 7.) c. Unzweifelhaft endlich war mit der Umgestaltung der Testamentsform auch eine formelle Beschränkung der Testirfreiheit verbunden. Denn da jezt der im Testamente ernannte Erbe erst nach dem Tode des Erblassers durch den Erwerb der Erbschaft Herr des Vermögens wurde, die Vermögensherrschaft aber den sui sofort mit dem Tode des Gewalthabers von selbst zufiel, so war es für den Testator, um jenem den Nachlaß zu verschaffen, notwendig, die letteren durch ausdrückliche und förmliche Erklärung im Testamente (zu ex-heredes) von der Erbschaft zu entfernen, d. h. ihnen die Eigenschaft als Erben zu nehmen. So entstand denn der R-saß, daß ein Testament, in welchem der Testator seines bereits vorhandenen suus nicht gedacht (ihn präterirt) habe, von Anfang an ungültig sei, und es ergab sich für den Testator die Verpflichtung, seine sui schon vorhandene sowohl, als postumi entweder als Erben einzusehen, oder sie rite zu enterben (exheredare). Die Personen, hinsichtlich welcher dem Testator jene lediglich formelle Pflicht obliegt, heißen Noterben wohl zu unterscheiden von heredes necessarii (§ 171. I. b.); die hierauf bezüglichen R-säße bilden den Inhalt des Präteritions-R. oder formellen Noterb-R.

a. Verbis legis XII tabularum his VTI LEGASSIT SVAE REI ITA IVS ESTO latissima potestas tributa videtur et heredis instituendi et legata et libertates dandi, tutelas quoque constituendi: sed id interpretatione coangustatum est vel legum vel auctoritate iura constituentium. Pomp. 1. 120 D. de V. S. 50, 16.

b. 1. Postumi quicumque liberi cuiuscumque sexus omissi, quod valuit testamentum, adgnatione rumpunt. Ulp. XXII. 18. 2. Adgnascitur suus heres aut adgnascendo aut adoptando aut in manum conveniendo aut in locum sui heredis succedendo, velut nepos mortuo filio aut emancipato, aut manumissione, id est si filius prima secundave mancipatione manumissus reversus sit in patris potestatem. Id. XXIII. 3. 1. Sui heredes vel instituendi sunt vel exheredandi. Id. XXII. 14.

C.

2. Qui filium in potestate habet, curare debet, ut eum vel heredem instituat vel nominatim exheredet; alioquin si eum silentio praeterierit, inutiliter testabitur: adeo quidem, ut nostri praeceptores existiment, etiamsi vivo patre filius defunctus sit, neminem heredem ex eo testamento existere posse, quia scilicet statim ab initio non constiterit institutio; sed diversae scholae auctores, si quidem filius mortis patris tempore vivat, sane impedimento eum esse scriptis heredibus et suum ab intestato heredem fieri confitentur, si vero ante mortem patris interceptus sit, posse ex testamento hereditatem adiri putant, nullo iam filio impedimento. Gaj. II. § 123.

3. Si filius qui in potestate est praeteritus sit et vivo patre decedat, testamentum non valet nec superius rumpitur: et eo iure utimur. Paul. 1. 7 D. de lib. et post. 28, 2. 4. Postumus praeteritus vivo testatore natus decessit; licet iuris scrupulositate nimiaque subtilitate testamentum ruptum videatur, attamen si signatum fuerit testamentum, bonorum possessionem secundum tabulas accipere heres scriptus potest remque obtinebit, ut et D. Hadrianus et imperator noster rescripserunt. Ulp. 1. 12 pr. D. de iniusto. 28, 3. (§ 161. III. a. 3.)

5. (§ 162. II. A. a. 6.) Scripto herede deliberante filius exheredatus obiit, . . etsi non sit exheredatus nepos, adiri poterit ex testamento hereditas a scripto herede, filio mortuo. Pap. 1. 7 D. pr. si tab. test. 38, 6. Adgnascendo quidem is rumpit, quem nemo praecedebat mortis tempore; ab intestato vero is succedit, cui [et] ante eum alii non est delata hereditas. Ulp. 1. 6 pr. de iniusto.

II. Zwischen dem filius (natus oder postumus) und den übrigen sui bestand der Unterschied, daß ersterer nominatim erheredirt werden mußte (Titius filius meus exheres esto'; 'Quicumque mihi filius genitus fuerit, exheres esto'), lettere auch inter ceteros erheredirt werden konnten (Ceteri omnes exheredes sunto'); jedoch hat Justinian alle sui und postumi dem filius hierin gleichgestellt.

III. Was die Wirkung der nicht geschehenen Erbeinsehung oder Enterbung anbetrifft, so hat die Präterition eines filius, gleichviel ob iam natus oder postumus, totale, die eines anderen suus eine

eigentümliche, partielle Ungültigkeit des Testamentes zur Folge. Auch dieser Unterschied ist durch Justinian beseitigt. Postumus sibi locum facit.

a. Ex suis heredibus filius quidem neque heres institutus neque nominatim exheredatus non patitur valere testamentum. Reliquae vero personae liberorum, velut filia nepos neptis, si praeteritae sint, valet testamentum, (et) scriptis heredibus adcrescunt, suis.. heredibus in partem virilem, extraneis. . in partem dimidiam. Ulp. XXII. 16. 17. b. Ventre praeterito

quamdiu rumpi testamentum potest, non defertur ex testamento hereditas. Pap. 1. 84 D. de A. v. O. H. 29, 2.

c. Rumpendo testamentum sibi locum facere postumus solet, quamvis filius (sc. iam natus praeteritus) sequentem gradum, a quo exheredatus est, patiatur valere. Si a primo gradu praeteritus, a secundo exheredatus sit, si .. nascatur postumus, totum testamentum ruptum est: nam tollendo primum gradum sibi locum facit. Ulp. 1. 5 D. de iniusto. 28, 3.

[ocr errors]

IV. Die Notwendigkeit formeller Enterbung cessirt beim testamentum militis. (§ 168. III. a. 3.)

Sed si expeditione occupatus miles testamentum faciat et liberos suos iam natos vel postumos. . silentio praeterierit, non ignorans an habeat liberos, silentium eius pro exheredatione nominatim facta valere constitutionibus principum cautum est. § 6 I. de exher. 2, 13.

§ 168. (§ 158.) b. Nach prätorischem Rechte. (Bonorum possessio contra tabulas.)

[Müll. § 202. B. III. § 26. P. §319. Ku. §835.887.888.900-904. D. §179.]

I. Das prätorische Edikt gab nicht bloß den sui, sondern den zur Todeszeit des Erblassers intestaterbberechtigten liberi (§ 163. I. a. § 167. L. c. 5.) praeteriti überhaupt die bonorum possessio contra tabulas und forderte überdies namentliche Enterbung bei allen liberi männlichen Geschlechtes.

a. Emancipatos liberos utriusque sexus, quamvis iure civili neque heredes instituere neque exheredare necesse sit, tamen praetor iubet, si non instituantur heredes, exheredari, masculos omnes nominatim, feminas vel inter ceteros: alioquin contra tabulas bonorum possessionem eis pollicetur. Ulp. XXII. 23.

b. Mater vel avus maternus necesse non habent liberos suos aut heredes instituere aut exheredare, sed possunt eos omittere; . . sive de iure civili quaeramus sive de edicto praetoris, quo praeteritis liberis contra tabulas bonorum possessionem promittit. § ult. I. de exher. 2, 13.

II. Die Präterition führt nach prätorischem R. nicht Nichtigkeit des Testamentes und Eröffnung der Intestaterbfolge herbei, vielmehr wird a. wenn niemand die bonorum possessio contra tabulas agnoscirt, den eingeseßten Erben die bonorum possessio secundum tabulas gegeben; und die Erteilung der bonorum possessio contra tabulas hat nur die Verdrängung der testamentarischen Erben durch den praeteritus zur Folge. b. Sind jedoch liberi (selbst in adoptiva familia befindliche) im Testamente zu Erben eingeseßt, so können sie bei Eröffnung der bonorum possessio contra tabulas für den Präteritus dieselbe ebenfalls agnosciren; c. rite exheredati dagegen bleiben von der bonorum possessio stets völlig ausgeschlossen. d. Auch Pupillarsubstitutionen und Vermächtnisse an gewisse nahe Verwandte (exceptae personae) werden aufrecht erhalten. (Collatio bonorum findet auch hier wie in § 163. I. c. statt.)

a. Exspectandi igitur liberi erunt, quamdiu bonorum possessionem petere possunt; quodsi tempus fuerit finitum, aut ante decesserint vel repudiaverint vel ius petendae bonorum possessionis amiserint, tunc revertitur bonorum possessio ad scriptos. Ulp. 1. 2 pr. D. de B. P. sec. tab. 37, 11. b. 1. Si quis ex liberis heres scriptus sit, ad contra tabulas bonorum possessionem vocari non debet: cum enim possit secundum tabulas habere possessionem, quo bonum est ei contra tabulas dari? Plane si alius committat edictum, et ipse ad contra tabulas bonorum possessionem admittitur. Id. 1. 3 § 11 D. h. t. (de B. P. contra tab. 37, 4.)

2. Non est novum, ut emancipatus praeteritus plus iuris scriptis heredibus fratribus suis tribuat, quam habituri essent, si soli fuissent: quippe si filius qui in potestate patris est ex duodecima parte heres scribatur emancipato praeterito, dimidiam partem beneficio emancipati occupat, qui si emancipatum fratrem non haberet, duodecimam partem habiturus esset. Id. 1. 8 § 14 eod.

3. In adoptionem datos filios non summoveri praetor voluit, si modo heredes instituti sint: . . ergo si fuerint heredes scripti, accipient contra tabulas bonorum possessionem; sed ipsi soli non committent edictum, nisi fuerit alius praeteritus ex liberis, qui solent committere edictum. § 11 ib. c. Exheredati liberi quemadmodum edictum non committunt, ita nec commisso per alios edicto cum illis venient ad bonorum possessionem. Id. 1. 10 § 5 eod.

d. 1. Etiamsi contra patris tabulas bonorum possessio petita sit, substitutio tamen pupillaris valet, et legata omnimodo praestanda sunt, quae substitutione data sunt. Afric. 1. 34 § 2 de vulg. 28, 6.

2. Hic titulus aequitatem quandam habet naturalem, . ut qui iudicium patris rescindunt, ex iudicio eius quibusdam personis legata et fideicommissa praestarent, hoc est

liberis et parentibus, uxori nuruique dotis nomine legatum. Ulp. 1. 1 pr. D. 'de legatis praestandis' 37, 5.

III. Gegen das Testament eines libertus (resp. emancipatus), in welchem dieser dem Patron (resp. parens manumissor) gar nichts, oder weniger als die Hälfte seines Vermögens hinterlassen hatte, gab der Prätor, falls in dem Testamente nicht leibliche (beim emancipatus auch Adoptiv-) Kinder zu Erben eingesezt oder präterirt waren, dem Patron (resp. Vater) die partis dimidiae bonorum possessio. (§ 164. I. vgl. § 38. I. b. 1.) Nachdem das patronatische Erb-R. insbesondere was die liberta (§ 162. III. a. 2.) und die patrona anbelangt durch die lex Papia Poppaea vielfach modifizirt und im Laufe der Zeit nicht wenig verwickelt geworden war, wurde es von Justinian reformirt und wieder auf einfachere Grundlagen zurückgeführt. (§ 166. IV.)

a. 1. Civis Romani liberti hereditatem lex XII tabularum patrono defert, si intestato sine suo herede libertus decesserit: ideoque si testamento facto decedat, licet suus heres ei non sit, . . lex patrono nihil praestat. Sed ex edicto praetoris, (si) testato libertus moriatur, ut tamen aut nihil aut minus quam partem dimidiam bonorum patrono relinquat, contra tabulas testamenti partis dimidiae bonorum possessio illi datur, nisi libertus aliquem ex naturalibus liberis successorem sibi relinquat. Ulp. XXIX. 1.

b.

2. Emancipatus a parente in ea causa est, . . ut parens exemplo patroni ad contra tabulas bonorum possessionem admittatur. Ulp. 1. 1 pr. D. si a par. 37, 12.

3. Patri eius, qui in emancipatione ipse manumissor exstitisset, contra tabulas testamenti dandam bonorum possessionem partis debitae placet exceptis his rebus, quas in castris adquisiisset, quarum liberam testamenti factionem habet: nam in bona castrensia non esse dandam contra tabulas filiifamilias bonorum possessionem D. Pius Antoninus rescripsit. Marc. 1. 29 § 3. Paul. 1. 30 D. de test. mil.

29, 1.

1. Postea lege Papia aucta sunt iura patronorum, quod ad locupletiores libertos pertinet: cautum est enim ea lege, ut ex bonis eius, qui sestertiorum nummorum centum milium plurisve patrimonium reliquerit et pauciores quam tres liberos habebit, sive is testamento facto sive intestato mortuus erit, virilis pars patrono debeatur. Gaj. III. § 42.

2. In bonis libertinarum nullam iniuriam antiquo iure patiebantur patroni: cum enim hae in patronorum legitima tutela essent, non aliter scilicet testamentum facere poterant, quam patrono auctore. Sed postea lex Papia cum quattuor liberorum iure libertinas tutela patronorum liberaret et eo modo concederet eis etiam sine tutoris auctoritate condere testamentum, prospexit, ut pro numero liberorum,

« PreviousContinue »