tiniaansche juristen; 3) uittreksels uit deze excerpten en de nieuwere juristen. Het manuale van Haubold, hetwelk eene collatio iuris Justinianei cum iure Graeco postiustinianeo bevat, met verwijzing op de uitgaaf van Fabrot, is vervangen door dat van Heimbach, hetwelk naar volgorde van de justinianeische regtsboeken op den text der basiliken en de scholien, met naauwkeurige vermelding uit wien deze genomen zijn, verwijst 1). Van de latere bewerkingen is op te merken Εκγολὴ νόμων τῶν ἐν ἐπιτόμῳ εκτεθειμένων in vijftig titels (waarvan 40 het privaatregt, 10 het strafregt bevatten), uit den codex, de pandecten, instituten en novellen, en eene keuze uit het Enchiridion en de Epanagoge. Onder keizer Romanus Lacapenus, omstreeks 920, uitgegeven.

Εκλογὴ καὶ σύνοψις τῶν βασιλικῶν ξ βιβλίων σὺν παραπομπαῖς κατὰ στοιχεῖον, de zoogen. Synopsis maior, een uittreksel, de belangrijkste bepalingen der basilica bevattende, van het jaar 969, in 24 letters en deze weder in 348 titels verdeeld, alphabetisch gerangschikt met uitzondering van den eersten titel ɛoì tñs opodožov níоTews 2) Een aanhangsel vormen de uit

1) Een register op de basiliken naar volgorde van de titels, met paratitels en verwijzing naar andere, in verbandstaande basilikenplaatsen, waarschijnlijk na 1118 bewerkt, werd aan een niet bestaanden Tinovzetos, Tipucitus toegeschreven ; de naam is zamengetrokken uit τί, που, κεῖται.

2) Löwenklau (geb. 1533 te Amelbeuern in Westphalen, † 1593) heeft in zijne uitgave de volgorde van de basiliken gevolgd. LX librorum Basılızõv id est universi iuris Romani, auctoritate principum Rom. graecam in linguam traducti, Ecloga s. Synopsis edita per Levnclaivm. Basileae 1525 folio. Caroli Labbaei Observ. et emendationes in Synopsin Basilicon. Paris 1606. 8. 1679 folio.

treksels uit Leo's Novellen in 56 kapittels en andere bijlagen.

Πεῖρα οι Διδασκαλία, ἐκ τῶν πράξεων τοῦ μεγάλου κυροῦ Εὐσταθίου τοῦ ῥωμαίου bevat korte opgaven van regtsgedingen, van het midden der 10. eeuw tot den keizer Romanus Argyrus (1028-1034) met beslissingen, de gronden met de wettige bewijsplaatsen uit de basiliken, voor het grootste gedeelte volgens Eustathius Romanus + 1025, van een regter in het hoogste geregtshof (in den hippodromus te Constantinopel), in de tweede helft van de 11. eeuw in 75 titels zamengesteld, gewig. tig voor de kennis van het byzantijnsche regtswezen en de restitutie der basiliken 1).

Πόνημα Μιχαήλ άνθυπάτου καὶ κρίτου του Ατταλειώτου, op bevel van den keizer Michael Dukas 1072 uit de basiliken en latere Novellen ten dienste van het onderwijs systematisch in 37 titels zamengesteld 2). Niet te verwarren met het van Michael Psellus in 1408 iamben opgesteld didactisch gedicht voor het onderwijs van Michael Dukas.

Νόμιμου κατὰ στοιχεῖον, Πρόχειρον κατὰ ἀλφάβητον, of tò μizgov zata otoixɛĩov, de zoogen. synopsis 3) minor; eene alphabetische omwerking van het Πόνημα νομικον van 1072 van Michael Attalensis en de synopsis maior

1) Practica ex actis Eustathii Romani. Ex cod. Laurentiano edid. C. E. Zachariae a Lingenthal, Ius graeco-Roman. Pars I. 1856.

2) Uit het handschrift te Helmstädt uitgegeven in Leunclavii Ius Graeco-Roman. II. p. 1-79, in 95 titels. De drukfout ποίημα in plaats van πόνημα (opus) gaf de aanleiding tot de meening dat dit werkje ook een regtskundig leergedicht was. 3) Uitgegeven in het Ius Graeco-Romanum. Pars II van Zachariae vau Lingenthal, 1856,

tusschen 1222 en 1255 bewerkt; zij is door Theodosius Zygomalas in het einde van de 16. eeuw in de volkstaal overgezet.

Πρόχειρον νόμων τὸ λεγόμενον ἡ Εξάβιβλος van Constantin. Harmenopulos, nomophylax en regter te Thessalonica, eene in 1345 bewerkte, na 1354 vermeerderde compilatie uit het Prochiron, de Synopsen, de Peira en eene verzameling van Eparchiken over de bouwpolitie, in zes boeken. Het eerste boek handelt over de wetten, het proces, de uitlegging, het ius personarum in 18 titels; het tweede boek over bezit, non numerata pecunia, terugvordering, gebouwen en dienstbaarheden, gemeentelijke lasten, tollen, natuurlijke wijzen van eigendomsverkrijging, adoptie, regt van asyl, gebruikleen, vruchtgebruik, zeeregt in 11 titels; het derde boek over schenking en verkeersobligatien in 13 tit.; het vierde over huwelijksregt in 12 tit.; het vijfde over erfregt en voogdij in 12 tit.; het zesde over misdrijven, straffen, infamie in 15 tit.; Hierbij een bijvoegsel van titels de dignitatibus, de diversis regulis iuris, de significatione verborum, de ordinatione episcoporum et presbyterorum en de z. g. leges rusticae, waarschijnlijk van lateren oorsprong. De eerste uitgave is van Theodoricus Adamaeus te Parijs 1540, die van Reitz (in Meerman Thes. Suppl. of T. 8. bl. 1-435) is ¿v 'Aývais in 1835 herdrukt 1). Nieuwgrieksche vertalingen zijn van 1744 tot 1833 zeven keer

ว

1) Constantini Harmenopuli manuale legum sive hexabiblos... app. et legibus agrariis. Ad fidem antiquor. libb. MSS. et ed. rec., scholiis nondum editis locupletavit, latinam Reitzii translationem correxit, notis criticis, locis parallelis, glossario illustravit G. E. Heimbach. Lips. 1851.

uitgegeven, daar bij de Grieken in Turkije de Basiliken en het Prochiron in de praktijk toegepast werden 1).

Eene beknopte geschiedenis van het regt in het byzantijnsche rijk vindt men in C. E. Zachariae, historiae iuris graeco-romani delineatio, cum appendice ineditorum. 1831. Uitvoeriger zijn Mortreuil, histoire du droit byzantin ou du droit romain dans l'empire d'Orient depuis la mort de Just. jusqu'a la prise de Constan. tinople en 1452. 3 deelen 1843-46, Zachariae v. Lingenthal, Innere Geschichte des Griechisch-Römischen Rechts, Leipzig 1856-64.

§ 6.

HET JUSTINIAANSCHE REGT IN HET WESTEN.

Na de verdrijving der Oostgothen (554) werden de reeds vroeger naar Italië gezondene regtsboeken en wetten nogmaals bevestigd, de latere zullen na hunne afkondiging in werking treden.

Sanctio pragmatica pro petitione Vigilii c. 11.,,Jura insuper vel leges codicibus nostris insertas, quas iam edictali programmate in Italiam dudum misimus, obtinere sancimus. Sed et eas, quas postea promulgavimus constitutiones, iubemus sub edictali propositione vulgari

1) In 1822 werden de Basiliken als algemeen wetboek erkend, in 1828 kwam Harmenopulos in hun plaats, in 1830 zoude hij weder slechts als raadgever gebruikt worden, de wetskracht werd hem echter 1838 teruggegeven, zoodat de Basiliken slechts tot aanvulling of uitlegging van Harmenopulos gebruikt worden. Opgave der bronnen in Kalliga Σύστημα του Ρωμαικού δικαίου v Eladi. (Athen 1848. 1849. 2 deelen).

et ex eo tempore quo sub edictali programmate evulgatae fuerint, etiam per partes Italiae obtinere, ut una Deo volente facta republica legum etiam nostrarum ubique prolatetur auctoritas." Deze Sanctio pragmatica is in het epitome van Julianus bewaard gebleven, en het eerst door Louis le Mire (Miraeus) uitgegeven. Ook werd aan de professoren aan de school te Rome de verdere betaling van de hun toegekende jaarwedde verzekerd. Van de invoering der studienorde is in c. 22 der pragmatica sanctio geen gewag gemaakt, maar die vloeide van zelf uit de constitutio Omnem § 7 voort, daar tam in regiis urbibus quam in Berytensium pulcherrima civitate het regtsonderwijs toegestaan is, en hij, die extra urbes regias et Berytensium metrapolim dit onderwijs waagt te geven met een denarum librarum auri poena en uitbanning bedreigd wordt. Echter viel in 533 aan eene toepassing van deze constitutie te Rome nog niet te denken.

Dat het romeinsche regt leven bleef, bewijzen de oorkonden, vooral die van Ravenna 1) uit de 5. 6. 7. eeuw, en de formulae Marculfinae van Marculf (660, 2 boeken publiek en privaatregt) en de Avernenses.

Dit blijkt verder uit de bewerkingen van het justiniaansche regt gedurende de byzantijnsche heerschappij in Italië: glossen en scholien op Julianus en de col

1) Savigny 2 bl. 183 citeert o. a. uit Marini papiri diplom. N. 114: Huic venditioni traditionique dlm (dolum) abesse ab futurumque esse Dqr. (dequare) stipulatus, est Peregrinus vstr (vir strenuus) emptor spoponderunt Thulgilo et Dominica hh. ff. (honestae feminae) et Deutherius h (vir honestus) singuli et in solidum se fidedicentes vindetores ad omnia ss.” bl. 185: „Ergo quae tradenda erant tradidimus quae mancipanda erant mancipavimus." Verder: „nummo usuali dominico uno."