ex hoc tempore quo mortuus est apud hostes parens, an ex illo quo ab hostibus captus est, dubitari potest. Ipse quoque filius neposve si ab hostibus captus fuerit, similiter dicemus propter jus postliminii potestatem quoque parentis in suspenso esse. Gajus, Inst. I § 129.

Pater ab hostibus captus desinit habere filios in potestate: postliminio reversus tam filios quam omnia sui juris in potestatem recipit, ac si numquam ab hostibus captus sit. Paul. Sent., II, 25 § 1.

Postliminio redisse videtur, cum in fines nostros intraverit, sicuti amittitur, ubi fines nostros excessit. Sed et si in civitatem sociam amicamve aut ad regem socium vel amicum venerit, statim postliminio redisse videtur, quia ibi primum nomine publico tutus esse incipiat. Paul. 1. 19 § 3 D. de capt. (XXXXIX, 15). Nihil interest, quomodo captivus reversus est, utrum dimissus an vi vel fallacia potestatem hostium evaserit, ita tamen, si ea mente venerit, ut non illo reverteretur: nec enim satis est corpore quem redisse, si mente alienus est. Sed et qui victis hostibus recuperantur, postliminio redisse existimantur. Florentin. 1. 26 D. eod.

b. Een vrije, die, ouder zijnde dan twintig jaren en bekend met zijn staat, zich als slaaf laat verkoopen aan iemand, die zijn staat niet kent, teneinde zich later op zijne vrijheid te beroepen en den koopprijs met zijn handlanger te deelen, wordt tot straf slaaf.

Conventio privata neque servum quemquam neque libertum alicujus facere potest. Callistr. 1. 37 D. de lib. causa (XXXX, 12).

Majores viginti annis ita demum ad libertatem proclamare non possunt, si pretium ad ipsum qui veniit pervenerit: ex ceteris autem causis, quamvis major viginti annis se venum dari passus sit, ad libertatem ei proclamare licet. Ulp. 1. 1 pr. D. quib. ad lib. procl. (XXXX, 13).

In summa sciendum est, quae de venditis servis, quibus denegatur ad libertatem proclamatio, dicta sunt, etiam ad donatos et in dotem datos referri posse, item ad eos, qui pignori se dari passi sunt. Paul. 1. 23 § 1 D. de lib. causa (XXXX, 12),

Homo liber, qui se vendidit, manumissus non ad suum statum revertitur, quo se abdicavit, sed efficitur libertinae condicionis. Modest. 1. 21 D. de statu hom. (I, 5).

C.

De vrijgelatene kan wegens ondankbaarheid jegens zijn patroon (zie hieronder § 42) in slavernij teruggebracht worden, mits die ondankbaarheid behoorlijk voor den magistraat wordt geconstateerd.

Si manumissus ingratus circa patronum suum extiterit et quadam jactantia vel contumacia cervices adversus eum erexerit aut levis offensae contraxerit culpam, a patronis rursus sub imperia dicionemque mittatur, si in judicio vel apud pedaneos judices patroni querella exserta ingratum eum ostendat: filiis etiam qui postea nati fuerint servituris, quoniam illis delicta parentium non nocent, quos tunc ortos esse constiterit, dum libertate illi potirentur. Constant. 1. 2 pr. C. de libert. (VI, 7).

Behalve deze, ook in het Justiniaansche recht voorkomende, oorzaken, kende het oudere recht nog verschillende andere gevallen, waarin men de vrijheid verloor. Zoo werden o.a. slaaf degenen die veroordeeld waren om in de mijnen te werken of aan de wilde

dieren te worden toegeworpen; in de Instituten (§ 3 I. quib. mod. jus pot., I, 12) wordt deze bepaling nog vermeld, doch zij is later door Justinianus afgeschaft in Nov. XXII, cap. 8. Zoo werd, volgens het Setum Claudianum (52 n. C.), de vrije vrouw, die, niettegenstaande het drie malen herhaalde verbod van den heer, in gemeenschap had geleefd met een vreemden slaaf, door rechterlijk vonnis tot slavin van dien heer verklaard. Justinianus hief ook deze regeling op.

Maxima capitis deminutio est, per quam et civitas et libertas amittitur: veluti cum incensus aliquis venierit, aut quod mulier alieno servo se junxerit denuntiante domino et ancilla facta fuerit ex senatus consulto Claudiano. Ulp. Fragm., XI § 11.

Si mulier ingenua civisque Romana vel Latina alieno se servo conjunxerit, si quidem invito et denuntiante domino in eodem contubernio perseveraverit, efficitur ancilla. Paul. Sent., II, 21a § 1.

Erat et ex senatus consulto Claudiano miserabilis per universitatem adquisitio, cum libera mulier servili amore bacchata ipsam libertatem per senatus consultum amittebat et cum libertate substantiam: quod indignum nostris temporibus esse existimantes et a nostra civitate deleri et non inseri nostris digestis concessimus. § 1 I. de succ. subl. (III, 12).

Solam temporis longinquitatem, etiamsi sexaginta annorum curricula excesserunt, libertatis jura minime mutilare oportere congruit aequitati. Constant. et Licin. 1. 3 C. de long. temp. praescr. (VII, 22).

De slavernij, die ontstaan is door krijgsgevangenschap, eindigt zoodra de gevangene terugkeert (zie hierboven § 38). Verder kan elke slavernij eindigen door vrijlating, manumissio (zie hieronder §§ 40 en 41).

Manumissiones quoque juris gentium sunt. Est autem manumissio de manu missio, id est datio libertatis: nam quamdiu quis in servitute est, manui et potestati suppositus est, manumissus liberatur potestate. Quae res a jure gentium originem sumpsit, utpote cum jure naturali omnes liberi nascerentur nec esset nota manumissio, cum servitus esset incognita: sed posteaquam jure gentium servitus invasit, secutum est beneficium manumissionis. Et cum uno naturali nomine homines appellaremur, jure gentium tria genera esse coeperunt: liberi et his contrarium servi et tertium genus liberti, id est hi qui desierant esse servi. Ulp. 1. 4 D. de just. et jure (1, 1).

In verscheidene door de wet aangewezen gevallen verkrijgt de slaaf van rechtswege de vrijheid, hetzij om hem voor een goede daad te beloonen, of om den heer te straffen. Hiertoe behooren o. a. de volgende:

1o. de slaaf, die den moordenaar van zijn heer aanwijst, wordt volgens het Senatusconsultum Silanianum (11 n. C.) door den praetor vrij verklaard.

Hi quoque, qui non potuerunt alias ad libertatem pervenire, ut puta si hac ege distractus erat quis, ne manumitteretur, poterunt propter hoc, quod in

commune utile est, ad libertatem pervenire. Ulp. 1. 3 § 15 D. de SC. Silan. (XXIX, 5).

Qui ob necem detectam domini praemium libertatis consequitur, fit orcinus libertus. Marcian. 1. 5 D. qui sine manum. (XXXX, 8).

Si necem domini detexerit servus, praetor statuere solet, ut liber sit: et constat eum quasi ex senatus consulto libertatem consecutum nullius esse libertum. Paul. 1. 4 pr. D. de bon. lib. (XXXVIII, 2).

2o. De slaaf, die een valschen munter, een maagdenroover of een deserteur aanbrengt, wordt met de vrijheid beloond.

Servi, qui monetarios adulterinam monetam clandestinis sceleribus exercentes detulerint, civitate Romana donantur, ut eorum domini pretium a fisco percipiant. Constant. 1. 2 C. pro quib. caus. (VII, 13).

Si quis servus raptus virginis facinus dissimulatione praeteritum aut pactione transmissum detulerit in publicum, libertate donetur. Constant. 1. 3 C. eod.

Si desertorem servus prodiderit, libertate donetur. Valentin, et Theod. 1. 4 C. eod. 3o. De slaaf, die, ziek zijnde, door zijn meester wordt verstooten, verkrijgt de vrijheid.

Servo quem pro derelicto dominus ob gravem infirmitatem habuit, ex edicto divi Claudii competit libertas. Modest. 1. 2 D. qui sine manum. (XXXX, 8). 4o. De slavin. die verkocht is onder voorwaarde, dat zij niet zou worden geprostitueerd, wordt vrij, zoo die voorwaarde wordt overtreden.

Si quis obligatum servum hac lege emerit, ut manumittat, competit libertas ex constitutione divi Marci, licet bona omnia quis obligaverit, quae habet habiturusve esset. Tantundem dicendum est et si hac lege emerit, ne prostituatur, et prostituerit. Marcian. 1. 6 D. eod.

Eam, quae ita venit, ne corpore quaestum faceret, nec in caupona sub specie ministrandi prostitui, ne fraus legi dictae fiat, oportet. Alex. 1. 3 C. si manc. ita ven. (IV, 56).

Ook door verjaring kan de slaaf de vrijheid verwerven, wanneer hij gedurende langen tijd te goeder trouw en op grond van een behoorlijken titel ongestoord als een vrije heeft geleefd.

Praestat firmam defensionem libertatis ex justo initio longo tempore obtenta possessio. Favor enim libertatibus debitus et salubris jam pridem ratio suasit, ut his, qui bona fide in possessione libertatis per viginti annorum spatium sine interpellatione morati essent, praescriptio adversus inquietudinem status eorum prodesse deberet, ut et cives fiant Romani. Diocl. et Maxim. 1. 2 C. de long. temp. praescr. (VII, 22).

Si servus sciente et non contradicente domino in clero ordinatus fuerit, ex hoc ipso quod constitutus est liber et ingenuus erit. Si vero ignorante domino ordinatio fiat, licet domino intra spatium unius anni et servilem fortunam probare et suum servum accipere . . . . Nov. CXXIII, c. 17.

$ 40. DE VEREISCHTEN DER VRIJLATING.
(Inst. Lib. 1, Tit. 5: de libertinis).

Zal de vrijlating het meest volkomen gevolg teweegbrengen, zal

zij den slaaf de vrijheid en het burgerrecht verschaffen, dan moet aan de volgende vereischten voldaan zijn:

I. de vrijlater moet het uitsluitend en onbeperkt civielrechtelijk eigendomsrecht op den slaaf hebben (zie hieronder II, § 144). Voor het geval, dat slechts één van verscheidene medeëigenaren den slaaf vrijlaat, geeft Justinianus een nieuwe regeling in 1. 1 C. de serv. comm. (VII, 7).

Sed et illud observandum, ut is qui manumittitur in bonis manumittentis sit: et ideo si tantum ex jure Quiritium sit manumittentis, non erit Latinus: necesse est ergo servum non tantum ex jure Quiritium, sed etiam in bonis esse manumittentis. Fragm. Dosith. § 9.

Servus, in quo alterius est ususfructus, alterius proprietas, a proprietatis domino manumissus liber non fit, sed servus sine domino est. Ulp. Fragm., I § 19 (zie 1. 1 C. comm. de manum., VII, 15).

Servus pignori datus, etiamsi debitor locuples est, manumitti non potest. Paul. 1. 3 D. de manum. (XXXX, 1).

Communem servum unus ex dominis manumittendo partem suam amittit, eaque adcrescit socio, maxime si eo modo manumiserit, quo, si proprium haberet civem Romanum facturus esset. Nam si inter amicos eum manumiserit, plerisque placet eum nihil egisse. Ulp. Fragm., I § 18.

II. De vrijlating moet in den behoorlijken vorm zijn geschied. Volgens het oude recht zijn er drie wijzen van vrijlating, waaraan volledig rechtsgevolg is verbonden: vindicta, censu, testamento.

Cives Romani sunt liberti, qui legitime manumissi sunt, id est vindicta aut censu aut testamento, nullo jure impediente. Ulp. Fragm., I § 6.

a. De vrijlating voor den magistraat (vindicta) vond eertijds plaats in een vorm, in vele opzichten gelijkende op een proces over de vrijheid (zie hieronder § 46). Een adsertor libertatis, gewoonlijk een der lictoren, die den praetor begeleiden, raakt den slaaf met zijn staf (festuca, vindicta) aan, onder het uitspreken van de woorden: ajo hune hominem liberum esse ex jure Quiritium; de meester spreekt dien eisch niet tegen, geeft veeleer te kennen, dat hij den slaaf wenscht vrij te laten, waarop dan de magistraat den man vrij verklaart. In lateren tijd vielen de vormelijke woorden, de tusschenkomst van den bijzonderen eischer, kortom het geheele schijnproces weg, zoodat de handeling eenvoudig bestond in eene verklaring, door den meester voor den praetor afgelegd.

Vindicta manumittuntur apud magistratum populi Romani, velut consulem praetoremve vel proconsulem. Ulp. Fragm., I § 7.

Ego cum in villa cum praetore fuissem, passus sum apud eum manumitti, etsi lictoris praesentia non esset. Ulp. 1. 8 D. de manum. vind. (XXXX, 2). Manumissio per lictores hodie domino tacente expediri solet, et verba sollemnia licet non dicantur, ut dicta accipiuntur. Hermogen. 1. 23 D. eod.

Non est omnino necesse pro tribunali manumittere: itaque plerumque in transitu servi manumitti solent, cum aut lavandi aut gestandi aut ludorum gratia prodierit praetor aut proconsul legatusve Caesaris. Gajus 1. 7 D. eod.

An apud se manumittere possit is qui consilium praebeat, saepe quaesitum est. Ego, qui meminissem Javolenum praeceptorem meum et in Africa et in Syria servos suos manumississe, cum consilium praeberet, exemplum ejus secutus et in praetura et consulatu meo quosdam ex servis meis vindicta liberavi et quibusdam praetoribus consulentibus me idem suasi. Julian. 1. 5 D. eod.

Omnes proconsules statim quam urbem egressi fuerint habent jurisdictionem, sed non contentiosam, sed voluntariam: ut ecce manumitti apud eos possunt tam liberi quam servi et adoptiones fieri. Marcian. 1. 2 pr. D. de off. procons. (I, 16).

b. De vrijlating bij gelegenheid van den census bestaat hierin, dat de heer den slaaf als Romeinsch burger laat opnemen in de lijsten van den censor. Met het verdwijnen van den census verviel deze wijze van vrijlating; in de Instituten komt zij niet meer voor.

Censu autem procedebat in hunc modum. Census erat tabula vel charta, in qua Romani suas conscribebant facultates, ut tempore belli pro modo proprii patrimonii quisque conferret. In hoc igitur censu, si quando servus jussu domini sese liberum scripsisset, liberabatur a servitute. . . . Theoph. Par. ad § 4 I. de libert. (I, 5).

Censu manumittebantur olim qui lustrali censu Romae jussu dominorum inter cives Romanos censum profitebantur. Ulp. Fragm., I § 8.

Et qui censu manumittitur, si triginta annos habeat, civitatem Romanam nanciscitur. Census autem Romae agi solet et peracto censu lustrum conditur: est autem lustrum quinquennale tempus, quo Roma lustratur. Sed debet hic servus ex jure Quiritium manumissoris esse, ut civis Romanus fiat. Magna autem dissensio est inter peritos, utrum eo tempore vires accipiant omnia, quo in censu aguntur, an eo tempore quo lustrum conditur. Sunt enim qui existimant non alias vires accipere quae in censu aguntur, nisi haec dies sequatur, qua lustrum conditur: existimant enim censum descendere ad diem census. Quod ideo quaesitum est, quoniam omnia quae in censu aguntur lustro confirmantur. Sed in urbe Roma tantum censum agi notum est: in provinciis autem magis professionibus utuntur. Fragm. Dosith. § 17.

C. De vrijlating bij testament kan op tweeërlei wijze geschieden: of de erflater laat onmiddellijk zijn slaaf vrij, òf hij draagt, als fideicommis, de vrijlating op aan zijn erfgenaam of legataris. Tijdens de Republiek kon deze niet worden gedwongen, aan die opdracht van den erflater gevolg te geven (zie hieronder III, § 239). Eerst sedert Augustus werd, door verschillende Senaatsbesluiten, de uitvoering van het fideicommis verzekerd, en wel achtereenvolgens voor verschillende bijzondere gevallen. Eindelijk bepaalde Justinianus algemeen, dat, bij iedere vertraging in de nakoming der opdracht, de overheid aan den slaaf de vrijheid zou toekennen.

Ut testamento manumissi liberi sint, lex duodecim tabularum facit, quae confirmat . . . . . Ulp. Fragm., I § 9.

Testamento manumissus ita demum fit liber, si testamentum valeat et ex eo adita sit hereditas, vel si quis omissa causa testamenti ab intestato possideat hereditatem. Testamento data libertas competit pure quidem data statim, quam adita fuerit hereditas vel ab uno ex heredibus: si in diem autem libertas