drie rubrieken: cavere, het opstellen van akten voor rechtshandelingen; agere, het verschaffen van leiding bij het voeren van een proces; respondere, het geven van adviezen omtrent rechtsvragen. In de wijze, waarop dit laatste geschiedde, kwam verandering sedert Tiberius Coruncanius, de eerste plebejische pontifex maximus (omstreeks 254 v. C.), van wien Pomponius verhaalt (t. a. p., §§ 35 en 38): „primus publice profiteri coepit.". Zijn voorbeeld werd door de latere aanzienlijke juristen gevolgd. Deze adviezen genoten groot gezag, maar vóór Augustus vormen zij nog geene rechtsbron.

Sin autem quaereretur, quisnam jurisconsultus vere nominaretur, eum dicerem, qui legum et consuetudinis ejus, qua privati in civitate uterentur, et ad respondendum, et ad agendum, et ad cavendum peritus esset. Cic., de Orat., I, 48 § 212.

Ad quos olim et ita ambulantes et in solio sedentes domi sic adibatur, non solum ut de jure civili ad eos, verum etiam de filia collocanda, de fundo emendo, de agro colendo, de omni denique aut officio, aut negotio referretur. Cic., de Orat., III, 33 § 133.

Est enim sine dubio domus jurisconsulti totius oraculum civitatis. Testis est hujusce Q. Mucii janua et vestibulum, quod in ejus infirmissima valetudine, affectaque jam aetate, maxima quotidie frequentia civium ac summorum hominum splendore celebratur. Cic., de Orat., I, 45 § 200.

Cur igitur jus civile docere semper pulcrum fuit hominumque clarissimorum discipulis floruerunt domus. Cic., Orator, 41 § 142.

Door Augustus wordt eene instelling gevestigd, die de beteekenis der adviezen belangrijk verhoogt, ze tot rechtsbron verheft. Aan sommige juristen zou van wege den Keizer het voorrecht worden toegekend, op zijn gezag adviezen te geven, zoodanig dat deze den rechter zouden binden (jus respondendi). De adviezen moesten verzegeld aan den rechter worden overgegeven maar behoefden geene gronden te bevatten. Deze verbindende kracht, naar den aard der instelling alleen toekomende aan het advies, voor een bepaald geval gegeven, werd allengs uitgestrekt tot de verzamelde adviezen van den gediplomeerden jurist, in den lateren. Keizertijd zelfs tot alle zijne geschriften.

Et, ut obiter sciamus, ante tempora Augusti publice respondendi jus non a principibus dabatur, sed qui fiduciam studiorum suorum habebant, consulentibus respondebant; neque responsa utique signata dabant, sed plerumque judicibus ipsi scribebant, aut testabantur qui illos consulebant. Primus divus Augustus, ut major juris auctoritas haberetur, constituit, ut ex auctoritate ejus responderent: et ex illo temporo peti hoc pro beneficio coepit. Et ideo optimus princeps Hadrianus, cum ab eo viri praetorii peterent, ut sibi liceret respondere, rescripsit eis hoc non peti, sed praestari solere et ideo, si quis fiduciam sui haberet, delectari se populo ad respondendum se praepararet. Ergo Sabino concessum est a Tiberio Caesare, ut populo responderet Pomp. 1. 2 § 49, § 50 D. de

O. J. (I, 2).

Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones eorum, quibus permissum est jura condere. Quorum omnium si in unum sententiae concurrunt, id quod

ita sentiunt, legis vicem optinet; si vero dissentiunt, judici licet quam velit sententiam sequi; idque rescripto divi Hadriani significatur. Gajus, Inst. I § 7. Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones eorum, quibus permissum erat jura condere. Nam antiquitus institutum erat, ut essent qui jura publice interpretarentur, quibus a Caesare jus respondendi datum est, qui juris consulti appellabantur. Quorum omnium sententiae et opiniones eam auctoritatem tenent, ut judici recedere a responso eorum non liceat, ut est constitutum. § 8 I. de jure nat. (I, 2).

Het is niet zeker, tot welken tijd het jus respondendi is verleend. Omstreeks 300 n. C. werd het nog gegeven aan een overigens onbekenden Innocentius. De periode der classieke juristen ligt tusschen Q. Mucius Scaevola en Modestinus (zie hieronder § 21); men kan daarin twee tijdperken onderscheiden: in het eerste is de werkzaamheid der rechtsgeleerden meer scheppend, voortbrengend, in het tweede meer ordenend, verwerkend. Na het midden der derde eeuw geraakt de rechtswetenschap in verval. Een tijd lang openbaart zij zich nog in de uitnemend bewerkte rescripten der Keizers (zie hierboven § 18). Daarna vindt men geene blijken meer van zelfstandige rechtsstudie.

Notum est, post fatalem hostium ruinam, qua Italia laboravit, in quibusdam regionibus et caussidicos et judices defuisse, hodieque gnaros juris et legum aut raro aut minime reperire . . . Nov. Valent. III, tit. 31 § 5.

Naarmate de wetenschappelijke geest verdoofde, ging men meer en meer steunen op het gezag der voorgangers. Doch de geschriften der classieke juristen waren zoo uitgebreid van omvang, en zoo rijk van inhoud, zij bevatten bovendien zoovele controversen, dat men de stof niet meer vermocht te beheerschen. Langzamerhand bepaalde men zich tot de lezing van enkele weinige boeken. Zijnerzijds trachtte de Keizer, door verschillende wettelijke maatregelen, der rechtspraktijk te hulp te komen. De eerste, eene verordening van Konstantijn (321 n. C.), sterkte om aan de aanteekeningen van Paulus en Ulpianus op de werken van Papinianus verbindende kracht te ontnemen: Justinianus heeft die Notae weder in eere hersteld. Eene andere constitutie, tegenwoordig als de Citeerwet bekend, werd in 426 n. C. door Theodosius II en Valentinianus III uitgevaardigd: verbindende kracht zou alleen toekomen aan de werken van vijf aangeduide juristen, en onder zekere voorwaarde waarvan de beteekenis zeer betwist is ook aan de geschriften van de door dezen aangehaalde rechtsgeleerden.

Perpetuas prudentium contentioner eruere cupientes, Ulpiani ac Pauli (ac Marciani, C. Deo auct, § 6) in Papinianum notas, qui, dum ingenii laudem sectantur, non tam corrigere eum, quam depravare maluerunt, aboleri praecipimus. l. 1 C. Theod. de resp. prud. (I, 4).

Universa, quae scriptura Pauli continentur, recepta auctoritate firmanda sunt et omni veneratione celebranda. Ideoque sententiarum libros, plenissima luce et

perfectissima elocutione et justissima juris ratione succinctos, in judiciis prolatos valere, minime dubitatur 1. 2 C. Theod. eod.

Papiniani, Pauli, Gaji, Ulpiani atque Modestini scripta universa firmamus ita, ut Gajum quae Paulum, Ulpianum et cunctos comitetur auctoritas, lectionesque ex omni ejus opere recitentur. Eorum quoque scientiam, quorum tractatus atque sententias praedicti omnes suis operibus miscuerunt, ratam esse censemus, ut Scaevolae, Sabini, Juliani atque Marcelli, omniumque, quos illi celebrarunt, si tamen eorum libri, propter antiquitatis incertum, codicum collatione firmentur. Ubi autem diversae sententiae proferuntur, potior numerus vincat auctorum, vel, si numerus aeqalis sit, ejus partis praecedat auctoritas, in qua excellentis ingenii vir Papinianus emineat, qui, ut singulos vincit, ita cedit duobus. Notas etiam Pauli, atque Ulpiani in Papiniani corpus factas (sicut dudum statutum est) praecipimus infirmari. Ubi autem pares eorum sententiae recitantur, quorum par censetur auctoritas, quod sequi debeat, eligat moderatio judicantis. Pauli quoque sententias semper valere praecipimus. 1. 3 C. Theod. eod.

Zoo bleef de toestand, totdat Justinianus, in de Pandekten, eene verzameling van geschriften der juristen tot stand bracht; zie hierover nader in § 27.

Jubemus igitur vobis antiquorum prudentium, quibus auctoritatem conscribendarum interpretandarumque legum sacratissimi principes praebuerunt, libros ad jus Romanum pertinentes et legere et elimare, ut ex his omnis materia colligatur, nulla (secundum quod possibile est) neque similitudine neque discordia derelicta, sed ex his hoc colligi quod unum pro omnibus sufficiat. Quia autem et alii libros ad jus pertinentes scripserunt, quorum scripturae a nullis auctoribus receptae nec usitatae sunt, neque nos eorum volumina nostram inquietare dignamur sanctionem. § 4 Const. Deo, auctore (1. 1 C. de vet. jur. enucl. I, 17).

§ 21.

DE VOORNAAMSTE ROMEINSCHE JURISTEN.

Van de juristen uit den tijd der Republiek -door Pomponius vermeld in 1. 2 §§ 35 vlg. D. de O. J. (I, 2) - vinden de volgende hier eene plaats.

Appius Claudius Caecus Centemmanus, censor in 312 v. C., achterneef van den Appius Claudius, die een voornaam aandeel had in het tot stand komen der 12 Tafelen. Hij was de eigenlijke samensteller van het Jus Flavianum (zie hierboven § 20).

P. Sempronius, bijgenaamd Sophus, een der in 300 v. C. krachtens de lex Ogulnia gekozen plebejische pontifices.

Tiberius Coruncanius, zie hierboven § 20.

Sextus Aelius Paetus Catus, de auteur van het jus Aelianum (zie hierboven § 20) en (of?) de Tripertita (zie hierboven § 16) qui liber veluti cunabula juris continet: tripertita autem dicitur, quoniam lege duodecim tabularum praeposita jungitur interpretatio, deinde subtexitur legis actio." Hij was in 198 v. C. consul, in 194 censor. Zijne werkzaamheid valt in den tijd, toen naast het jus civile het jus gentium zich langzamerhand eene plaats veroverde in het Romeinsche recht.

M. Porcius Cato Censorius, † 149 v. C. door zijne kennis

en ervaring op allerlei gebied een der meest beroemde mannen van zijn tijd. Van nederige afkomst klom hij op tot de hoogste ambten. Hij schreef o. a. De agri cultura en Praecepta ad Marcum filium.

M. Porcius Cato Licinianus, zoon van den vorigen, bekend door de Regula Catoniana (waarover in het Erfrecht); reeds eenige jaren vóór zijn vader overleden, heeft hij zich als jurist een grooteren naam verworven dan deze.

P. Cornelius Scipio Nasica, „qui optimus a senatu appellatus est: cui etiam publice domus in sacra via data est, quo facilius consuli posset."

M. Manilius, bekend door zijne formulieren voor koopcontracten: Manilii actiones of Manilianae venalium vendendorum leges. M. Junius Brutus.

P. Mucius Scaevola.

De drie laatstgenoemden „,fundaverunt jus civile."

P. Rutilius Rufus, van wien waarschijnlijk de constitutio Rutiliana (Fragm. Vat. § 1), de actio Rutiliana (Gajus, Inst. IV § 35) en een edict over de rechten van den patroon (zie hieronder I, § 42) afkomstig zijn.

van

Q. Mucius Scaevola Publii filius, † 83 v. C., zoon den bovengenoemde, de beroemdste van de familie der Mucii, volgens Cicero (de orat., I, 39 § 180) „juris peritorum eloquentissimus, eloquentium juris peritissimus." Hij gaf de eerste systematische behandeling van het privaat recht, in tegenstelling van de vroegere exegetische en casuïstische werken: jus civile primus. constituit generatim in libros decem et octo redigendo." Dit werk maakte grooten opgang en werd door latere juristen met aanteekeningen voorzien, zelfs nog door Gajus en Pomponius, wiens 39 boeken ad Q. Mucium in de Pandekten geëxcerpeerd zijn. Een ander werk, liber singularis pow, is het oudste, waaruit in de Pandekten fragmenten zijn opgenomen. Q. Mucius wordt zeer dikwijls door anderen geciteerd. Ook zijn naar hem genoemd de praesumtio Muciana en de cautio Muciana (zie hieronder I, § 83). Vele jongere juristen werden onder zijne leiding gevormd, o. a. Sextus Papirius, C. Juventius, L. Lucilius Balbus, C. Aquilius Gallus; Cicero zegt (Brutus, c. 89 § 306): „quamquam nemini se ad docendum dabat, tamen, consulentibus respondendo, studiosos audiendi docebat."

C. Aquilius Gallus, vriend en ambtgenoot van Cicero. Van hem zijn afkomstig de formula de dolo (zie hieronder III, § 201), de stipulatio Aquiliana (zie hieronder III, § 212) en de formule voor de instelling van sommige nageboren kinderen tot erfgenamen (zie daarover in het Erfrecht).

Servius Sulpicius Rufus, eveneens tijdgenoot en vriend van Cicero, leerling van Lucilius Balbus en Aquilius Gallus.

Hij was aanvankelijk redenaar, maar toen hij een rechtsgeleerd advies van Q. Mucius niet begreep, ofschoon het hem tweemalen werd verklaard, en deze hem de woorden toevoegde:,,turpe esse patricio et nobili et causas oranti jus, in quo versaretur, ignorare" ging hij zich met ijver op de rechtsstudie toeleggen. Cicero (Brutus, c. 41, 42 §§ 151 vlg.) noemt hem,,princeps in jure civili" en roemt hem vooral om zijne methode en veelzijdige kennis. Servius liet ongeveer 180 boeken na, die ten tijde van Pomponius nog werden gebruikt. Door de lateren wordt hij veelvuldig geciteerd. Tot zijne leerlingen behooren. behooren Alfenus Varus, Aufidius Namusa, Aulus Ofilius, e. a.

Aulus Ofilius, een. zeer vruchtbaar schrijver, vriend van Caesar, leverde het eerst eene bewerking van het Praetorische Edict:,,de jurisdictione edictum praetoris primus diligenter composuit, nam ante eum Servius duos libros ad Brutum perquam brevissimos ad edictum subscriptos reliquit."

Alfenus Varus, aan wiens Digesta, in 40 boeken, een aantal plaatsen in de Pandekten zijn ontleend.

C. Trebatius Testa, aan wien Cicero eenige brieven richtte en zijne Topica opdroeg. „,Complures libri extant, sed minus frequentantur", zegt Pomponius. Trebatius wordt vermeld in pr. I. de codicill. (II, 25).

Aulus Cascellius, meer bekend als redenaar, waarschijnlijk de auteur van het judicium Cascellianum (Gajus, Inst. IV § 166, § 169). Q. Aelius Tubero „doctissimus quidem habitus est juris publici et privati et complures utriusque operis libros reliquit, sermone etiam antiquo usus affectavit scribere et ideo parum libri ejus grati habentur."

C. Aelius Gallus schreef een werk de significatione verborum quae ad jus civile pertinent, waaruit één fragment in de Pandekten. voorkomt.

In dezen tijd, omstreeks het einde der Republiek, begint de literatuur een grooteren rijkdom van vormen te vertoonen. Vroeger bestond ze hoofdzakelijk uit verzamelingen van formulieren voor het proces en voor rechtshandelingen, uit verzamelingen van adviezen en uit interpretatio van de wetten, vooral van de wet der 12 Tafelen, onder welke echter niet uitsluitend is te verstaan verklaring van den tekst, maar ook ontwikkeling daarvan, aanpassing aan nieuwe behoeften, „bemiddeling tusschen de wet en het werkelijke leven." Thans kan men drieërlei soorten van werken onderscheiden: exegetische, systematische en practische. Tot de eerste categorie behooren de commentaren op de oudere en nieuwere rechtsbronnen, volkswetten, senaatsbesluiten, keizerlijke verordeningen, edicten, alsmede op de geschriften van vroegere uitstekende rechtsgeleerden. Tot de tweede rekent men die werken, waarin het geheele recht of enkele onderwerpen stelselmatig worden ontwikkeld, soms als