en de curulische aedilen, terwijl het overige privaat recht als jus civile daartegenover wordt geplaatst. Deze onderscheiding mag dus volstrekt niet op ééne lijn worden gesteld met de in de vorige paragraaf behandelde van jus civile en jus gentium. Jus civile heeft in beide onderscheidingen eene geheel verschillende beteekenis.

Jus autem civile est, quod ex legibus, plebis scitis, senatis consultis, decretis principum, auctoritate prudentium venit. Jus praetorium est, quod praetores introduxerunt adjuvandi vel supplendi vel corrigendi juris civilis gratia propter utilitatem publicam. Quod et honorarium dicitur ad honorem praetorum sic nominatum. Papin. 1. 7 D. de just. et jure (I, 1).

.. Proponebant et aediles curules edictum de quibusdam casibus, quod edictum juris honorarii portio est. § 7 I. de jure nat. (I, 2).

Non omnes actiones quae in aliquem aut ipso jure conpetunt aut a praetore dantur etiam in heredem aeque conpetunt aut dari solent . . . . Gajus, Inst. IV § 112.

$ 12. AANVULLEND EN DWINGEND RECHT.

Een deel der voorschriften van het privaat recht ontneemt aan de belanghebbenden de vrijheid niet, zelf hunne rechtsbetrekkingen op andere wijze, naar eigen goedvinden, te regelen. Eene afwijkende regeling, door hen tot stand gebracht, wordt door de rechtsorde erkend en gehandhaafd. Deze treedt met haar voorschrift slechts' aanvullend op, voor het geval de partijen geene regeling hebben getroffen.

Et in primis sciendum est in hoc judicio id demum deduci, quod praestari convenit: cum enim sit bonae fidei judicium, nihil magis bonae fidei congruit quam id praestari, quod inter contrahentes actum est. Quod si nihil convenit, tunc ea praestabuntur, quae naturaliter insunt hujus judicii potestate. Ulp. 1. 11 § 1 D. de A. E. V. (XIX, 1).

Andere voorschriften zijn van dwingenden aard. De rechtsorde treedt daar absoluut gebiedend of verbiedend op en sluit elke afwijkende regeling door de partijen uit.

Jus publicum privatorum pactis mutari non potest. Papin. 1. 38 D. de pact. (II, 14).

Ex pactis conventis, quae ante nuptias vel post nuptias interponi solent, alia ad voluntatem pertinent, alia ad jus pertinent.

§ 1 D. de pact. dot. (XXIII, 4).

Paul. 1. 12

Sed haec ita, nisi si quid nominatim convenit (vel plus vel minus) in singulis contractibus: nam hoc servabitur, quod initio convenit (legem enim contractus dedit), excepto eo, quod Celsus putat non valere, si convenerit, ne dolus praestetur: hoc enim bonae fidei judicio contrarium est: et ita utimur. . . . Ulp. 1. 23 D. de R. J. (L, 17).

Julianus libro vicesimo primo digestorum hujusmodi speciem proponit: quidam decedens filiis suis dederat tutores et adjecerat: „eosque aneclogistos esse volo." Et ait Julianus tutores, nisi bonam fidem in administratione praestiterint, damnari debere, quamvis testamento comprehensum sit, ut aneclogisti essent: nec eo nomine ex causa fideicommissi quicquam consequi debebunt, ut ait Julianus, et

est vera ista sententia: nemo enim jus publicum remittere potest hujusmodi cautionibus nec mutare formam antiquitus constitutam. Damnum vero, quodcumque ex tutela quis senserit, et legari et per fideicommissum ei relinqui potest. Ulp. 1. 5 § 7 D. de adm. tut. (XXVI, 7).

Libera matrimonia esse antiquitus placuit. Ideoque pacta, ne liceret divertere, non valere et stipulationes, quibus poenae inrogarentur ei qui divortium fecisset, ratas non haberi constat. Alex. 1. 2 C. de inut. stip. (VIII, 38).

§ 13. SANCTIE DER WETTEN.

Voor zoover een voorschrift der rechtsorde niet slechts aanvullend, maar dwingend recht bevat, rijst de vraag, welke zijne sanctie is, d. w. z. welk gevolg intreedt, wanneer het voorschrift niet is nageleefd. Naarmate de wet datgene wat in strijd met hare bepalingen geschiedt, of nietig verklaart - al of niet met oplegging eener straf - òf met een ander nadeelig gevolg bedreigt, òf eindelijk geheel straffeloos laat, onderscheidt men leges perfectae, minus quam perfectae, imperfectae. Met overtreding van het rechtsvoorschrift wordt ontduiking gelijkgesteld.

Legis virtus haec est imperare vetare permittere punire. Modest. 1. 7 D. de legibus (1, 3).

legum eas partes, quibus poenas constituimus adversus eos qui contra leges fecerint, sanctiones vocamus. § 10 I. de rer. div. (II, 1).

prohibet, exceptis quibusdam cognatis, et si plus donatum sit, non rescindit. Minus quam perfecta lex est quae vetat aliquid fieri, et si factum sit, non rescindit, sed poenam injungit ei qui contra legem fecit: qualis est lex Furia testamentaria, quae plus quam mille assium legatum mortisve causa prohibet capere, praeter exceptas personas, et adversus eum qui plus ceperit quadrupli poenam constituit. Ulp. Fragm., Prooem. § 1, § 2.

Sed cum aliquis ex testibus testamenti quidem faciendi tempore liber existimabatur, postea vero servus apparuit, tam divus Hadrianus Catonio Vero quam postea divi Severus et Antoninus rescripserunt subvenire se ex sua liberalitate testamento, ut sic habeatur, atque si ut oportet factum esset, cum eo tempore, quo testamentum signaretur, omnium consensu hic testis liberorum loco fuerit nec quisquam esset, qui ei status quaestionem moveat. § 7 I. de test. ord. (II, 10). Contra legem facit, qui id facit quod lex prohibet, in fraudem vero, qui salvis verbis legis sententiam ejus circumvenit. Paul. 1. 29 D. de legibus (I, 3).

Fraus enim legi fit, ubi quod fieri noluit, fieri autem non vetuit, id fit: et quod distat nтòv àñò diavolas, hoc distat fraus ab eo, quod contra legem fit. Ulp. 1. 30 D. eod.

Ait praetor: „Pacta conventa, quae neque dolo malo, neque adversus leges plebis scita senatus consulta decreta edicta principum, neque quo fraus cui eorum fiat, facta erunt, servabo." Ulp. 1. 7 § 7 D. de pact. (II, 14).

Eene verordening der Keizers Theodosius II en Valentinianus III (1.5 C. de legibus I, 14) heeft dit onderscheid opgeheven, door alle verboden handelingen nietig te verklaren.

§ 14. ALGEMEEN EN BIJZONDER RECHT, REGELMATIG EN

ABNORMAAL RECHT.

Algemeen recht is de rechtsregel, die moet worden toegepast in alle gevallen, waarin de door den wetgever vooronderstelde omstandigheden aanwezig zijn. Bijzonder recht is de speciale bepaling voor een enkel persoon, eene enkele zaak of een enkel geval.

Privilegia ne inroganto. Leges XII tab.; tab. VIIII (Bruns, t. a. p.. bl. 34). Jura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur. Ulp. 1. 8 D. de legibus (I, 3).

Ex his, quae forte uno aliquo casu accidere possunt, jura non constituuntur: Cels. 1. 4 D. eod.

nam ad ea potius debet aptari jus, quae et frequenter et facile, quam quae perraro eveniunt. Cels. 1. 5 D. eod.

. . . Plane ex his (sc. constitutionibus) quaedam sunt personales, quae nec ad exemplum trahuntur, quoniam non hoc princeps vult: nam quod alicui ob merita indulsit, vel si cui poenam irrogavit, vel si cui sine exemplo subvenit, personam non egreditur. Aliae autem, cum generales sunt, omnes procul dubio tenent. § 6 I. de jure nat. (I, 2).

Verder onderscheidt men nog het regelmatige, gemeene recht (jus commune), dat voortvloeit uit of in overeenstemming is met de algemeene rechtsbeginselen, en het abnormale recht (jus singulare), dat om bijzondere redenen van het gemeene recht afwijkt. Deze onderscheiding mist echter eene scherpe beteekenis; haar nut is zeer twijfelachtig.

Jus singulare est, quod contra tenorem rationis propter aliquam utilitatem auctoritate constituentium introductum est. Paul. 1. 16 D. de legibus (I, 3). Quod vero contra rationem juris receptum est, non est producendum ad consequentias. Paul. 1. 14 D. eod.

In his, quae contra rationem juris constituta sunt, non possumus sequi regulam juris. Julian. 1. 15 D. eod.

Privilegia quaedam causae sunt, quaedam personae. Et ideo quaedam ad heredem transmittuntur, quae causae sunt: quae personae sunt, ad heredem non transeunt. Modest. I. 196 D. de R. J. (L, 17).

§ 15.

ONTSTAAN VAN HET RECHT. WET EN GEWOONTERECHT.

Het ontwikkelde Romeinsche Recht kent twee factoren, die het recht vormen, twee wijzen waarop het recht zich openbaart, m. a. w. twee rechtsbronnen: het wettelijk recht (jus scriptum) en het gewoonterecht (jus non scriptum). Het gewoonterecht is het oudste. In de handelingen der burgers en in de uitspraken der gerechten vertoont zich de regel, die, omdat hij vaak is toegepast, ook voor het vervolg op eerbiediging aanspraak maakt. Allengs wijkt echter die onmiddellijke uiting van het rechtsbewustzijn des volks voor de bewuste rechtsvorming, de vaststelling van rechtsregels door de daartoe bevoegde Overheid: er ontstaat wettelijk recht. Terwijl nu

het wettelijk recht steunt op den uitdrukkelijken wil des wetgevers, begint men de kracht van het gewoonterecht te gronden op des wetgevers stilzwijgende erkenning. De woorden jus scriptum en jus non scriptum, in letterlijken zin genomen, geven de tegenstelling niet juist weer: het wettelijk recht kan ongeschreven, het gewoonterecht daarentegen kan op schrift gesteld zijn.

Hoc igitur jus nostrum constat aut ex scripto aut sine scripto, ut apud Graecos: τῶν νόμων οἱ μὲν ἔγγραφοι, οἳ δὲ ἄγραφοι. Ulp. 1. 6 § 1 D. de just. et jure (I, 1). Lege jus est, quod in eo scripto, quod populo expositum est, ut observet continetur. Cic., de invent., II, 54 § 162.

Mores sunt tacitus consensus populi longa consuetudine inveteratus. Ulp. Fragm., Prooem. § 4.

Ex non scripto jus venit, quod usus comprobavit. Nam diuturni mores consensu utentium comprobati legem imitantur. § 9 I. de jure nat. (I, 2).

De quibus causis scriptis legibus non utimur, id custodiri oportet quod moribus et consuetudine inductum est: et si qua in re hoc deficeret, tunc quod proximum et consequens ei est: si nec id quidem appareat, tunc jus, quo urbs Roma utitur, servari oportet. Inveterata consuetudo pro lege non immerito custoditur, et hoc est jus quod dicitur moribus constitutum. Nam cum ipsae leges nulla alia ex causa nos teneant, quam quod judicio populi receptae sunt, merito et ea, quae sine ullo scripto populus probavit, tenebunt omnes: nam quid interest suffragio populus voluntatem suam declaret an rebus ipsis et factis? Quare rectissime etiam illud receptum est, ut leges non solum suffragio legis latoris, sed etiam tacito consensu omnium per desuetudinem abrogentur. Julian. l. 32 D. de legibus (I, 3).

Volgens de opvatting der historische school (zie hieronder § 32) schept de wetgever geen recht. Zij leert, dat de wet slechts uitdrukking en vorm geeft, of althans behoort te geven, aan eene bestaande volksovertuiging, gelijk de gewoonte dit werkelijk doet. Als reactie tegen de vroegere natuurrechtelijke beschouwing heeft deze theorie veel nut gesticht; zij heeft bijgedragen tot vorming van een juister inzicht in het ontstaan van het recht. Doch zij is in eenzijdigheid vervallen; zij heeft de beteekenis van het gewoonterecht overschat en den invloed der wetgeving te laag aangeslagen.

Rechtswetenschap en rechtspractijk dienen om het positieve recht te ontwikkelen, doch zijn op zich zelf geene organen, waardoor het recht positief wordt, tenzij zij daartoe uitdrukkelijk zijn verheven (,,non exemplis, sed legibus judicandum est" zegt Justinianus in 1. 13 C. de sent. VII, 45); ook kunnen zij aanleiding geven tot het ontstaan van een gewoonterecht.

Nam imperator noster Severus rescripsit in ambiguitatibus quae ex legibus proficiscuntur consuetudinem aut rerum perpetuo similiter judicatarum auctoritatem vim legis optinere debere. Callistr. 1. 38 D. de legibus (I, 3).

Wij bespreken nu eerst (§§ 16-21) de verschillende vormen, die het wettelijk recht bij de Romeinen in den loop der tijden heeft. aangenomen, en daarna in § 22 het gewoonterecht.

Scriptum jus est lex, plebi scita, senatus consulta, principum placita, magistratuum edicta, responsa prudentium. § 3 I. de jure nat. (I, 2).

§ 16. VOLKSWETTEN. LEGES EN PLEBISCITA.

Het is een beginsel van Romeinsch staatsrecht, dat de wetgeving berust in handen van het volk, dat evenwel slechts op voorstel van den Koning of van den magistraat in zijne vergaderingen (comitia) besluiten kan nemen. Lex in den ruimen zin is nu elk besluit van het volk; lex in engeren, materiëelen zin is elk besluit, dat een rechtsregel vaststelt. Ook later is de lex type gebleven van het geschreven recht; daarom heet het van de andere vormen, als zij erkend worden: legis vicem of legis vigorem optinent.

Het oudste en gewichtigste monument der Romeinsche volkswetgeving is de wet der 12 Tafelen, van welker totstandkoming en beteekenis voor het Romeinsche recht hieronder de nog steeds gangbare voorstelling wordt gegeven, ofschoon deze in den jongsten tijd bij sommige schrijvers ernstige bestrijding heeft gevonden. Wat aan die wet voorafgaat, mist alle historische zekerheid. Wèl vermelden de latere schrijvers leges regiae, wetten die afkomstig heeten te zijn uit den tijd der Koningen; eene verzameling daarvan, onder den naam van jus Papirianum, wordt door hen aangehaald de overblijfsels zijn afgedrukt bij Bruns, t. a. p., bl. 1-15. Doch de oorsprong van deze bepalingen, die vooral over het sacrale recht handelen, ligt in het duister.

Postea aucta ad aliquem modum civitate ipsum Romulum traditur populum in triginta partes divisisse, quas partes curias appellavit propterea, quod tunc rei publicae curam per sententias partium earum expediebat. Et ita leges quasdam et ipse curiatas ad populum tulit: tulerunt et sequentes reges. Quae omnes conscriptae extant in libro Sexti Papirii, qui fuit illis temporibus, quibus Superbus Demarati Corinthii filius, ex principalibus viris. Is liber, ut diximus, appellatur jus civile Papirianum, non quia Papirius de suo quicquam ibi adjecit, sed quod leges sine ordine latas in unum composuit. Pomp. 1. 2 § 2 D. de O. J. (I, 2.)

Op historischen bodem komen wij met de wet van de 12 Tafelen. Dit is eene wetgeving, tusschen de jaren 452 en 450 v. C., op aandringen der plebejers, ter verkrijging van rechtszekerheid en rechtsgelijkheid, door eene daartoe gekozen commissie van tienmannen samengesteld. Vormt zij al geene volledige codificatie, zij werd toch door de Romeinen beschouwd als de grondslag van het private en publieke recht; Livius, III, 34, noemt ze: fons omnis publici privatique juris. Terwijl wij den inhoud der 12 Tafelen zeker in hoofdzaak moeten beschouwen als Romeinsch gewoonterecht, wijzen uitspraken van Romeinsche schrijvers en eene vergelijking met het Grieksche recht er op, dat ook uit dit laatste door de samenstellers bepalingen zijn overgenomen. De wet is vóór Justinianus nooit uitdrukkelijk afgeschaft; hare bepalingen, en