onder I, § 110), waardoor vorderingsrechten te niet gaan, wanneer de tot ageeren bevoegde persoon een bepaalden tijd heeft stil gezeten (verg. ook hieronder II, § 164, VII). Vroeger heeft men getracht, deze twee in oorsprong en strekking verschillende rechtsinstellingen onder één gezichtspunt samen te vatten. Althans voor het Romeinsche Recht is dit niet juist.

In enkele toepassingen wordt verder deze regel gehuldigd: wanneer een toestand zoolang heeft bestaan, dat zijn oorsprong buiten het bereik ligt van 's menschen herinnering, wordt behoudens tegenbewijs aangenomen, dat die toestand op wettige wijze is ontstaan (velustas, zoogenaamde praescriptio immemorialis).

Scaevola respondit solere eos, qui juri dicundo praesunt, tueri ductus aquae, quibus auctoritatem vetustas daret, tametsi jus non probaretur. Scaev. 1. 26 D. de aqua et aquae (XXXIX, 3).

Viae vicinales, quae ex agris privatorum collatis factae sunt, quarum memoria non exstat, publicarum viarum numero sunt. Ulp. 1. 3 pr. D. de loc. et itin. publ. (XXXXIII, 7).

Ductus aquae, cujus origo memoriam excessit, jure constituti loco habetur. Pomp. 1. 3 § 4 D. de aqua cott. (XXXXIII, 20).

HOOFDSTUK V.

UITOEFENING, BESCHERMING EN HAND

HAVING DER RECHTEN.

§ 95.

UITOEFENING DER RECHTEN.

Uitoefening van een recht is de feitelijke en bewuste verwezenlijking van de in een recht opgesloten bevoegdheden. De uitoefening is iets feitelijks: zij kan ook geschieden door een niet-rechthebbende. Waar echter bij den handelenden persoon de bewustheid, dat hij een recht uitoefent, ontbreekt, daar kan van uitoefening geen sprake zijn.

Si per fundum tuum nec vi nec clam nec precario commeavit aliquis, non tamen tamquam id suo jure faceret, sed, si prohiberetur, non facturus, inutile est ei interdictum de itinere actuque: nam ut hoc interdictum competat, jus fundi possedisse oportet. Cels. 1. 7 D. de itin. act. priv. (XXXXIII, 19).

Servitute usus non videtur nisi is, qui suo jure uti se credidit: ideoque si quis pro via publica vel pro alterius servitute usus sit, nec interdictum nec actio utiliter competit. Paul. 1. 25 D. quemadm. serv. amitt. (VIII, 6).

Sommige rechten (met name absolute rechten) laten eene voortdurende uitoefening toe, zonder dat daardoor hun inhoud wordt uitgeput (zie hieronder II, § 143); andere (met name vorderingsrechten) worden door elke uitoefening geheel of gedeeltelijk vernietigd.

Het staat, althans bij vermogensrechten, den gerechtigde vrij, zijn recht geheel of gedeeltelijk of ook in het geheel niet uit te oefenen. Een indirecte dwang is alleen hierin gelegen, dat in vele gevallen het recht ten gevolge van langdurige niet-uitoefening verloren gaat (zie hieronder I, § 110; II, § 164, VII).

Si judex circumvento in venditione adulescenti jussit fundum restitui eumque pretium emptori reddere, et hic nolit uti hac in integrum restitutione paenitentia acta, exceptionem utilem adversus petentem pretium quasi ex causa judicati adulescens habere poterit, quia unicuique licet contemnere haec, quae pro se introducta sunt. Nec queri poterit venditor, si restitutus fuerit in eam causam, in qua se ipse constituit et quam mutare non potuisset, si minor auxilium praetoris non implorasset. Julian. 1. 41 D. de minor. (IV, 4).

Invitus agere vel accusare nemo cogitur. Diocl. et Maxim. 1. un. C. ut nemo inv. (III, 7).

Si locus, per quem via aut iter aut actus debebatur, impetu fluminis occupatus esset et intra tempus, quod ad amittendam servitutem sufficit, alluvione facta restitutus est, servitus quoque in pristinum statum restituitur: quod si id tempus praeterierit, ut servitus amittatur, renovare eam cogendus est. Javol. 1. 14 pr. D. quemadm. serv. amitt. (VIII, 6).

De gerechtigde is bevoegd, zijn recht naar welgevallen uit te oefenen, voor zoover de uitoefening niet door de rechtsorde in het algemeen belang is geregeld of beperkt: male nostro jure uti non debemus, zegt Gajus, Inst. I § 53 (zie bijv. hieronder II, § 145). Hij mag de grenzen van zijn recht niet overschrijden, want daardoor zou hij onrecht plegen (zie hierboven § 91). Staat het echter vast, dat hij zich binnen deze grenzen beweegt, dan is hij bevoegd ook tot die handelingen, welke voor een ander nadeelig of lastig zijn (qui suo jure utitur, nemini facit injuriam zoo drukt men dit tegenwoordig uit).

Nullus videtur dolo facere, qui suo jure utitur. Gajus 1. 55 D. de R. J. (L, 17). Nemo damnum facit, nisi qui id fecit, quod facere jus non habet. Paul. I. 151 D. eod.

Non videtur vim facere, qui jure suo utitur et ordinaria actione experitur. Paul. 1. 155 § 1 D. eod.

Cum eo, qui tollendo obscurat vicini aedes, quibus non serviat, nulla competit actio. Ulp. 1. 9 D. de S. P. U. (VIII, 2).

Proculus ait, cum quis jure quid in suo faceret, quamvis promississet damni infecti vicino, non tamen eum teneri ea stipulatione: veluti si juxta mea aedificia habeas aedificia eaque jure tuo altius tollas, aut si in vicino tuo agro cuniculo vel fossa aquam meam avoces: quamvis enim et hic aquam mihi abducas et illic luminibus officias, tamen ex ea stipulatione actionem mihi non competere, scilicet quia non debeat videri is damnum facere, qui eo veluti lucro, quo adhuc utebatur, prohibetur, multumque interesse, utrum damnum quis faciat, an lucro, quod adhuc faciebat, uti prohibeatur. Mihi videtur vera esse Proculi sententia. Ulp. 1. 26 D. de damn. inf. (XXXIX, 2).

Si in meo aqua erumpat, quae ex tuo fundo venas habeat, si eas venas incideris et ob id desierit ad me aqua pervenire, tu non videris vi fecisse, si nulla servitus mihi eo nomine debita fuerit, nec interdicto quod vi aut clam teneris. Pomp. 1. 21 D. de aqua et aquae (XXXIX, 3).

Op de beweegredenen van dengene, die zijn recht uitoefent, wordt in het algemeen niet gelet. Doch de chicaneuze uitoefening, die alleen geschiedt om een ander te plagen, wordt in het Romeinsche recht niet geduld: malitiis non est indulgendum, zegt Celsus in 1. 38 D. de R. V. (VI, 1).

Denique Marcellus scribit cum im eo, qui in suo fodiens vicini fontem avertit, nihil posse agi, nec de dolo actionem: et sane non debet habere, si non animo vicino nocendi, sed suum agrum meliorem faciendi id fecit. Ulp. 1. 1 § 12 D. de aqua et aquae (XXXIX, 3).

Idem Labeo ait, si vicinus flumen torrentem averterit, ne aqua ad eum per

veniat, et hoc modo sit effectum, ut vicino noceatur, agi cum eo aquae pluviae arcendae non posse: aquam enim arcere hoc esse curare, ne influat. Quae sententia verior est, si modo non hoc animo fecit, ut tibi noceat, sed ne sibi noceat. Paul. 1. 2 § 9 D. eod.

Wie een recht heeft, is bevoegd gebruik te maken van alle hulpmiddelen, zonder welke hij het niet zou kunnen uitoefenen.

Si iter legatum sit, qua nisi opere facto iri non possit, licere fodiendo substruendo iter facere Proculus ait. Cels. 1. 10 D. de serv. (VIII, 1).

Si domo mea altior area tua esset tuque mihi per aream tuam in domum meam ire agere cessisti nec ex plano aditus ad domum meam per aream tuam esset, vel gradus vel clivos propius januam meam jure facere possum, dum ne quid ultra quam quod necesse esset itineris causa demoliar. Paul. 1. 20 § 1 D. de S. P. U. (VIII, 2).

In den regel is uitoefening door een vertegenwoordiger mogelijk; maar er zijn rechten (bijv. de familierechten, het recht van gebruik, zie hieronder II, § 162), die zoozeer aan den persoon verbonden zijn, dat zelfs de uitoefening niet aan een ander kan worden overgedragen, terwijl in andere gevallen (bijv. bij het vruchtgebruik, zie II, § 162) niet het recht, maar wèl de uitoefening vatbaar is voor overdracht.

$ 96. SAMENLOOP EN BOTSING VAN RECHTEN.

Indien verschillende rechten, hetzij dadelijk bij hun ontstaan, hetzij later, bij één persoon samentreffen, zoo heeft deze samenloop geen bijzonderen invloed op die rechten: elk recht behoudt zijn eigen karakter en natuur, en kan in vollen omvang worden uitgeoefend.

Si reus promittendi reo promittendi heres extiterit, duas obligationes sustinet: item si reus stipulandi exstiterit heres rei stipulandi, duas species obligationis sustinebit. . . . Ulp. 1. 5 D. de fidej. (XXXXVI, 1).

an

Si duo rei sint stipulandi et alter alterum heredem scripsit, videndum, confundatur obligatio. Placet non confundi. Quo bonum est hoc dicere? Quod, si intendat dari sibi oportere, vel ideo dari oportet ipsi, quod heres exstitit, vel ideo, quod proprio nomine ei deberetur. Atquin magna est hujus rei differentia: nam si alter ex reis pacti conventi temporali exceptione summoveri poterit, intererit, is qui heres exstitit utrumne suo nomine an hereditario experiatur, ut ita possis animadvertere, exceptioni locus sit nec ne. Scaev. 1. 93 pr. D. de solut. (XXXXVI, 3).

Wanneer echter in één subject rechten samentreffen, die voor hun gelijktijdig bestaan meer subjecten vereischen, dan heeft dat samentreffen ondergang van een dier rechten ten gevolge. Zoo gaat het servituut- of pandrecht te niet, wanneer het samentreft met het eigendomsrecht, dat door het eerstgenoemde recht werd beperkt. Wanneer het hoofdrecht samenkomt met het accessoire recht, dat dient om het hoofdrecht te verzekeren, dan gaat dat accessoire

recht te niet: bijv. de schuldenaar wordt erfgenaam van den borg (zie nog hieronder III, § 214, I).

Treffen de rechten van verschillende personen samen tegen denzelfden persoon of op dezelfde zaak, dan ondergaan die concurreerende rechten evenmin eenige verandering, voor zoover ze namelijk alle 'nevens elkander volledig kunnen worden uitgeoefend: bijv. twee personen hebben een servituut of pandrecht op dezelfde zaak, of eene vordering tegen denzelfden persoon. Vaak zullen echter niet alle die rechten volkomen bevrediging kunnen vinden, bijv. als het pand niet voor allen voldoende is of de schuldenaar niet alle zijne schuldeischers kan betalen; dan ontstaat er tusschen de verschillende concurreerende rechten eene botsing.

Aan zoodanige botsing wordt een einde gemaakt

of doordien de eene rechthebbende den anderen voorkomt in de uitoefening van zijn recht (occupantis melior est condicio; in pari causa melior est causa possidentis);

Si debitor res suas duobus simul pignori obligaverit ita, ut utrique in solidum obligatae essent, singuli in solidum adversus extraneos Serviana utentur: inter ipsos autem si quaestio moveatur, possidentis meliorem esse condicionem: dabitur enim possidenti haec exceptio: „si non convenit, ut eadem res mihi quoque pignori esset". . . . Ulp. 1. 10 D. de pign. (XX, 1).

Si duobus quis separatim vendiderit bona fide ementibus, videamus, quis magis Publiciana uti possit, utrum is cui priori res tradita est an is qui tantum emit. Et Julianus libro septimo digestorum scripsit: ut, si quidem ab eodem non domino emerint, potior sit cui priori res tradita est, quod si a diversis non dominis, melior causa sit possidentis quam petentis. Quae sententia vera est. Ulp. 1. 9 § 4 D. de Publ. act. (VI, 2).

Si quis a multis conveniatur ex noxa ejusdem servi, vel si ab uno, ex pluribus tamen delictis, non necesse habet, quia omnibus dedere non potest, litis aestimationem offerre his, quibus dedere non potest. Quid ergo est, si a pluribus conveniatur? Si quidem unus occupavit, an melior sit condicio, ut ipsi soli dedatur? An vero vel omnibus dedi debeat vel cavere debeat defensu iri adversus ceteros? Et verius est occupantis meliorem esse condicionem. Ei itaque dedetur non qui prior egit, sed qui prior ad sententiam pervenit: et ideo ei, quí postea vicerit, actionem denegari judicati. Ulp. 1. 14 pr. D. de nox. act. (IX. 4).

Si vero adhuc in suspenso est prius judicium de peculio et ex posteriore judicio res judicaretur, nullo modo debet prioris judicii ratio haberi in posteriore condemnatione, quia in actione de peculio occupantis melior est condicio, occupare autem videtur non qui prior litem contestatus est, sed qui prior ad sententiam judicis pervenit. Gajus 1. 10 D. de pec. (XV, 1).

of doordien de uitoefening gemeenschappelijk wordt, en allen in de uitoefening van hun recht beperkt worden door dat van de overigen;

Sciendum Julianum scribere eoque jure nos uti, ut, qui debitam pecuniam recepit ante, quam bona debitoris possideantur, quamvis sciens prudensque solvendo non esse recipiat, non timere hoc edictum: sibi enim vigilavit. Qui