...

ut mature perveniat, id est eodem tempore, quo plerique ejusdem condicionis homines solent pervenire Item qui insulam fieri spopondit, non utique conquisitis undique fabris et plurimis operis adhibitis festinare debet nec rursus utroque aut altero contentus esse, sed modus adhibendus est secundum rationem diligentis aedificatoris et temporum locorumque. Item si non inchoetur opus, id tantum aestimetur, quod in illo intervallo effici potuit. Transactoque tempore, quo insulam consummare oportuerit, si postea aedificetur, liberetur reus, sicut liberatur, qui se daturum spopondit, si quandoque tradit. Venulejus 1. 137 § 2, § 3 D. de V. O. (XXXXV, 1).

Hoever strekt zich nu de verantwoordelijkheid voor opzet en schuld uit? Voor opzet wordt altijd ingestaan; ja zelfs is het niet geoorloofd, van dezen regel bij uitdrukkelijk beding af te wijken (zie hierboven § 12). Grove schuld wordt, wat de aansprakelijkheid betreft, met opzet gelijkgesteld; waar de Romeinen alleen dolus noemen, begrijpen zij daaronder ook culpa lata (culpa dolo proxima); waar van dolus et culpa wordt gesproken, wordt onder culpa de lichte schuld verstaan.

Illud non probabis, dolum non esse praestandum si convenerit: nam haec conventio contra bonam fidem contraque bonos mores est et ideo nec sequenda est. Ulp. 1. 1 § 7 D. depos. (XVI, 3).

....

Magna neglegentia culpa est: magna culpa dolus est. Paul. 1. 226 D. de V.S. (L, 16). lata culpa plane dolo comparabitur. Ulp. 1. 1 § 1 D. si mens. (XI, 6). . . . . dissoluta neglegentia prope dolum est. Ulp. 1. 29 pr. D. mand. (XVII, 1). In lege Cornelia dolus pro facto accipitur. Neque in hac lege culpa lata pro dolo accipitur. Quare si quis alto se praecipitaverit et super alium venerit eumque occiderit, aut putator, ex arbore cum ramum deiceret, non praeclamaverit et praetereuntem occiderit, ad hujus legis coercitionem non pertinet. Paul. 1. 7 D. ad leg. Corn. (XXXXVIII, 8).

Waar de handeling op zich zelf onrechtmatig is, onafhankelijk van eenige bijzondere rechtsbetrekking, daar wordt soms voor de aansprakelijkheid opzet of grove schuld verlangd, terwijl in andere gevallen ook de lichtste schuld daarvoor voldoende is.

In lege Aquilia et levissima culpa venit. Ulp. 1. 44 pr. D. ad leg. Aquil. (IX, 2). Waar de daad betrekkelijk onrechtmatig is, omdat zij strijdt met eene bijzondere reeds te voren bestaande rechtsbetrekking, daar wordt ook soms wèl, soms niet ingestaan voor lichte schuld. Als regel kan men stellen, dat hij in wiens belang de rechtshandeling is aangegaan, waaruit de rechtsband tusschen partijen ontstond, voor elke schuld, ook voor lichte, aansprakelijk is, dat daarentegen hij die geen voordeel geniet slechts behoeft in te staan voor opzet en grove schuld. Deze regel gaat echter niet overal door. Zoo staat de lasthebber, hoewel hij geen belang heeft bij de overeenkomst van lastgeving, toch in ook voor lichte schuld (zie hieronder III, § 193): het vertrouwen, dat in hem gesteld is, mag hij niet beschamen. Daarentegen wordt bij het precarium door den belanghebbende alleen voor opzet en grove schuld ingestaan (zie hieron

der III. § 194, no. 3); over den landmeter vgl. III, § 204, no. 1. Overigens kunnen deze regels door partijen bij onderlinge afspraak worden gewijzigd: zoo kan ook worden bedongen, dat iemand zal instaan voor toeval. Soms bestaat laatstbedoelde aansprakelijkheid tot zekere hoogte reeds op grond eener wettelijke bepaling (zie hieronder III, § 195, 2°, d).

Contractus quidam dolum malum dumtaxat recipiunt, quidam et dolum et culpam. Dolum tantum depositum et precarium. Dolum et culpam mandatum, commodatum, venditum, pignori acceptum, locatum, item dotis datio, tutelae, negotia gesta: in his quidem et diligentiam. Societas et rerum communio et dolum et culpam recipit. Sed haec ita, nisi si quid nominatim convenit (vel plus vel minus) in singulis contractibus: nam hoc servabitur, quod initio convenit (legem enim contractus dedit), excepto eo, quod Celsus putat non valere, si convenerit, ne dolus praestetur: hoc enim bonae fidei judicio contrarium est: et ita utimur. Animalium vero casus mortesque, quae sine culpa accidunt, fugae servorum qui custodiri non solent, rapinae, tumultus, incendia, aquarum magnitudines, impetus praedonum a nullo praestantur. Ulp. 1. 23 D. de R. J. (L, 17).

Nunc videndum est, quid veniat in commodati actione, utrum dolus an et culpa an vero et omne periculum. Et quidem in contractibus interdum dolum solum, interdum et culpam praestamus: dolum in deposito: nam quia nulla utilitas ejus versatur apud quem deponitur, merito dolus praestatur solus: nisi forte et merces accessit (tunc enim, ut est et constitutum, etiam culpa exhibetur) aut si hoc ab initio convenit, ut et culpam et periculum praestet is penes quem deponitur. Sed ubi utriusque utilitas vertitur, ut in empto, ut in locato, ut in dote, ut in pignore, ut in societate, et dolus et culpa praestatur. — Commodatum autem plerumque solam utilitatem continet ejus cui commodatur, et ideo verior est Quinti Mucii sententia existimantis et culpam praestandam et diligentiam et, si forte res aestimata data sit, omne periculum praestandum ab eo, qui aestimationem se praestaturum recepit. Ulp. 1. 5 § 2, § 3 D. commod. (XIII, 6).

Cum quid tibi legatum fideive tuae commissum sit, ut mihi restituas, si quidem nihil praeterea ex testamento capias, dolum malum dumtaxat in exigendo eo legato, alioquin etiam culpam te mihi praestare debere existimavit: sicut in contractibus fidei bonae servatur, ut, si quidem utriusque contrahentis commodum versetur, etiam culpa, sin unius solius, dolus malus tantummodo praestetur. African. 1. 108 § 12 D. de legat. I. (XXX).

Julianus libro quinto decimo digestorum dicit, si quis fundum locaverit, ut etiam si quid vi majori accidisset, hoc ei praestaretur, pacto standum esse. Ulp. 1. 9 § 2 D. loc. (XIX, 2).

Wanneer iemand, jegens een ander verbonden zijnde, aan diens aangelegenheden minder zorg heeft besteed dan aan zijne eigene zaken, wordt deze handelwijze, al ware zij op zich zelve niet als eene grove nalatigheid te beschouwen, toch met grove schuld gelijkgesteld (zoogenaamde culpa lata in concreto).

Quod Nerva diceret latiorem culpam dolum esse, Proculo displicebat, mihi verissimum videtur. Nam et si quis non ad eum modum quem hominum natura desiderat diligens est, nisi tamen ad suum modum curam in deposito praestat,

fraude non caret: nec enim salva fide minorem is quam suis rebus diligentiam praestabit. Cels. 1. 32 D. depos. (XVI, 3).

Terwijl in den regel het abstracte begrip van den zorgvuldigen huisvader als maatstaf dient bij de beoordeeling der vraag, of iemand voldoende zorg heeft aangewend, kan bij sommige rechtsbetrekkingen de verbonden persoon volstaan met die zorg te wijden aan eens anders aangelegenheden, die hij pleegt te besteden aan zijne eigene zaken, al blijft hij daarbij beneden de eischen van een goed huisvader (zoogenaamde culpa levis in concreto). Dit is het geval, waar iemand genoodzaakt is zich met eens anders zaken in te laten, zooals bij de voogdij, of waar de tegenpartij geacht mag worden nauwkeurig bekend te zijn geweest met de hoedanigheden van den persoon, met wien zij eene betrekking aanknoopte, zooals bij het beheer van den man over het goed der vrouw (zie hieronder II. § 125, § 126) en bij de vennootschap (zie III, § 192), vgl. ook III, § 202, IV.

In omnibus quae fecit tutor, cum facere non deberet, item in his quae non fecit, rationem reddet hoc judicio, praestando dolum, culpam et quantam in suis rebus diligentiam. Ulp. 1. 1 pr. D. de tutelae (XXVII, 3).

Si maritus saevus in servos dotales fuit, videndum, an de hoc possit conveniri. Et si quidem tantum in servos uxoris saevus fuit, constat eum teneri hoc nomine: si vero et in suos est natura talis, adhuc dicendum est immoderatam ejus saevitiam hoc judicio coercendam: quamvis enim diligentiam uxor eam demum ab eo exigat, quam rebus suis exiget, nec plus possit, attamen saevitia, quae in propriis culpanda est, in alienis coercenda est, hoc est in dotalibus. Ulp. 1. 24 § 5 D. sol. matr. (XXIV, 3).

Het bestaan van opzet, schuld of toeval moet worden bewezen door hem, die daarop de aansprakelijkheid van een ander of zijne eigen bevrijding grondt; de bewijslast verschilt derhalve naar gelang men te doen heeft met eene op zich zelf reeds onrechtmatige of met eene betrekkelijke onrechtmatige handeling.

Si creditor sine vitio suo argentum pignori datum perdidit restituere id non cogitur: sed si culpae reus deprehenditur vel non probat manifestis rationibus se perdidisse, quanti debitoris interest condemnari debet. Alex. 1. 5 C. de act. pign. (IV, 24).

De Romeinsche juristen spreken vaak van custodiam praestare". Daardoor wordt echter niet een bijzondere graad van verantwoordelijkheid aangeduid, maar alleen eene bijzondere richting der zorg. Wie custodia moet praesteeren, is verplicht de zaak te beveiligen tegen diefstal, brand en andere dergelijke van buiten. komende onheilen, maar of hij daarin is te kort geschoten of niet, wordt naar de gewone regels over opzet en schuld beoordeeld; de aard van de overeenkomst, de bedoeling van partijen kunnen aan deze verplichting meer of minder omvang geven.

Venit autem in hac actione et dolus et culpa, ut in commodato, venit et custodia: vis major non venit. Ulp. 1. 13 § 1 D. de pign. act. (XIII, 7).

In judicio tam locati quam conducti dolum et custodiam, non etiam casum, cui resisti non potest, venire constat. Diocl. et Maxim. 1. 28 C. de loc. et cond. (IV, 65).

Quod si fugerit homo qui veniit aut subreptus fuerit, ita ut neque dolus neque culpa venditoris interveniat, animadvertendum erit, an custodiam ejus usque ad traditionem venditor susceperit. Sane enim, si susceperit, ad ipsius periculum is "casus pertinet: si non susceperit, securus erit. . . . § 3a I. de empt. et vend. (III, 23).

In den regel rust de verplichting tot schadevergoeding enz. alleen op dengene, die de onrechtmatige handeling verrichtte, maar het kan zijn, dat ook een ander, hetzij alleen of met hem, aansprakelijk is. Zie eenige dergelijke gevallen hieronder III, § 204, nos. 2 en 4, en § 205, no. 1.

§ 92.

VERANDERING EN TE NIET GAAN VAN RECHTEN.

Een recht kan, zonder te niet te gaan, gedurende zijn bestaan. verschillende veranderingen ondervinden, zoowel wat betreft zijn inhoud door vermeerdering of vermindering van zijn omvang of door wijziging ten gevolge van krenking - als wat aangaat zijn subject (zie hieronder III, § 208). Het wezen van het recht blijft dan hetzelfde: voor zoover de verandering niet reikt, blijft alles bij het oude in tegenstelling van die gevallen, waar een nieuw recht in de plaats gesteld wordt van een oud.

Een recht kan ook tijdelijk rusten of slapen, bijv. het eigendomsrecht van eene zaak, die door verbinding bestanddeel is geworden van eene andere, zie hierboven § 66 en hieronder II, § 145, II; het is zoolang werkeloos, evenals een recht, dat te niet gegaan is, maar het erlangt weder volle kracht, zonder dat het opnieuw gevestigd behoeft te worden, zoodra de omstandigheid vervalt, waardoor zijné werking werd verlamd.

Cum in suo loco aliquis aliena materia aedificaverit, ipse dominus intellegitur aedificii, quia omne quod inaedificatur solo cedit. Nec tamen ideo is qui materiae dominus fuit desiit ejus dominus esse: sed tantisper neque vindicare eam potest neque ad exhibendum de ea agere propter legem duodecim tabularum, qua cavetur, ne quis tignum alienum aedibus suis junctum eximere cogatur, sed duplum pro eo praestet. Appellatione autem tigni omnes materiae significantur, ex quibus aedificia fiunt. Ergo si aliqua ex causa dirutum sit aedificium, poterit materiae dominus nunc eam vindicare et ad exhibendum agere. Gajus 1. 7 § 10 D. de A. R. D. (XXXXI, 1).

Ondergang van het recht heeft plaats, wanneer de voorwaarden (rechtsfeiten) aanwezig zijn, waaraan de rechtsorde het eindigen van een recht verbindt.

Gelijk verkrijging niet noodwendig samengaat met het ontstaan. van een recht, zoo moet men verlies van een recht wel onder

scheiden van den ondergang daarvan (zie hierboven §§ 70, 71). Wanneer een recht overgaat van A op B, dan gaat het voor A verloren, maar het gaat niet te niet; het gaat niet onder, maar over, gelijk het door B verkregen wordt, zonder dat het nu eerst ontstaat. De bijzondere oorzaken, waardoor rechten te niet gaan, worden bij de afzonderlijke rechten in het Bijzonder Gedeelte besproken (zie bijv. hieronder II, §§ 154, 158, 164, 173; III, §§ 209 vlg.). In het algemeen zij het volgende opgemerkt:

1o. Rechten, welke men ontleent aan iemand, die slechts een tijdelijk of ontbindbaar recht heeft, vervallen, wanneer het recht van dien auteur ophoudt te bestaan: resoluto jure dantis, resolvitur jus accipientis (zie hieronder II, § 143).

2o. Rechten, waaraan eene ontbindende voorwaarde of een eindtermijn is verbonden, gaan te niet, als de voorwaarde wordt vervuld of de termijn aanbreekt.

3o. Rechten, die op een bepaald voorwerp gevestigd zijn, eindigen, als dat voorwerp physiek of juridiek te niet gaat.

4o. Rechten op eens anders zaak houden op te bestaan, wanneer zij met het eigendomsrecht in ééne hand samenkomen; verbintenissen gaan te niet, wanneer de hoedanigheden van schuldeischer en schuldenaar zich in één persoon vereenigen (vermenging).

5o. De Romeinsche regel: „nihil tam naturale est quam eo genere quidque dissolvere quo colligatum est" is niet algemeen juist; rechten gaan te niet op vele wijzen die niet bestaan in het tegendeel van de wijze, waarop ze zijn gevestigd, en zij gaan evenmin altijd te niet door eene tegen de vestiging overstaande handeling.

60. Men onderscheidt, bij het te niet gaan van rechten, de opheffing van het recht zelf en de belemmering zijner werking door middel van eene exceptie (ipso jure tegenover ope exceptionis). In het eerste geval is het recht geheel en voor altijd vernietigd; het heeft geenerlei werking meer; het kan niet herleven, maar slechts opnieuw gevestigd worden. In het laatste geval wordt tegenover het recht een ander recht geplaatst of beroep gedaan op een omstandigheid, waarmede men het kan vernietigen; het eerste recht kan dan nog wel enkele werkingen behouden; het treedt in zijne oorspronkelijke kracht weder te voorschijn, wanneer de exceptie wegvalt voordat er gebruik van gemaakt is (zie bijv. hierboven § 85, bl. 209, en hieronder III, § 209).

§ 93. VERVREEMDING EN AFSTAND VAN RECHTEN.

Vervreemding en afstand zijn rechtshandelingen, waardoor in het algemeen alle rechten kunnen verloren gaan.

De uitdrukking vervreemden komt voor in verschillenden zin. Vooreerst beteekent vervreemding eene handeling, waardoor iemand aan