ex empto competere actionem ad resolvendam emptionem, et pretio restituto mulier reddatur. Ulp. 1. 11 § 5 D. de act. empt. vend. (XIX, 1).

Si venditor dolo fecerit, ut rem pluris venderet, puta de artificio mentitus est aut de peculio, empti eum judicio teneri, ut praestaret emptori, quanto pluris servum emisset, si ita peculiatus esset vel eo artificio instructus. Per contrarium quoque idem Julianus scribit, cum Terentius Victor decessisset relicto herede fratre suo et res quasdam ex hereditate et instrumenta et mancipia Bellicus quidam subtraxisset, quibus subtractis facile, quasi minimo valeret hereditas, ut sibi ea venderetur persuasit; an venditi judicio teneri possit? Et ait Julianus competere actionem ex vendito in tantum, quanto pluris hereditas valeret, si hae res subtractae non fuissent. Ulp. 1. 13 § 4, § 5 D. eod.

Bij de negotia stricti juris kon men zich oudtijds op bedrog alleen dan beroepen, wanneer de afwezigheid van bedrog opzettelijk was bedongen (clausula doli, zie hieronder III, § 188). Nog ten tijde der Republiek werden de exceptio doli en de actio doli ingevoerd (zie hieronder III, § 201, no. 2). Daarnevens ontwikkelt zich de in integrum restitutio wegens bedrog (zie hieronder I, § 119), waaraan zooveel mogelijk de voorkeur wordt gegeven boven de actio doli, omdat deze onteert.

Verba autem edicti talia sunt: Quae dolo malo facta esse dicentur, si de his rebus alia actio non erit et justa causa esse videbitur, judicium dabo." Ulp. 1. 1 § 1 D. de dolo malo (IV, 3).

Is qui decepit aliquem, ut hereditatem non idoneam adiret, de dolo tenebitur, nisi fortasse ipse creditor erat et solus erat: tunc enim sufficit contra eum doli mali exceptio. Fur. Anthian. 1. 40 D. eod.

Nec intra has solum species consistet hujus generis auxilium: etenim deceptis sine culpa sua, maxime si fraus ab adversario intervenerit, succurri oportebit, cum etiam de dolo malo actio competere soleat, et boni praetoris est potius restituere litem, ut et ratio et aequitas postulabit, quam actionem famosam constituere, ad quam tunc demum descendendum est, cum remedio locus esse non potest. Marcell. 1. 7 § 1 D. de I. I. R. (IV, 1).

§ 81. DWANG.

Van dwang spreekt men in tweeërlei zin. Vooreerst, waar iemand met lichamelijk geweld een ander als werktuig gebruikt om den schijn teweeg te brengen, alsof deze eene rechtshandeling wilde aangaan, bijv. iemand stuurt eens anders hand en laat hem aldus eene schuldbekentenis onderteekenen. Hier komt inderdaad geene rechtshandeling tot stand; degene, die schijnbaar handelt, wil in werkelijkheid niet, hij is slechts instrument.

Tutor si invitus retentus sit per vim, non valet quod agitur: neque enim praesentia corporis sufficit ad auctoritatem, ut si somno aut morbo comitiali occupatus tacuisset. Ulp. 1. 1 § 1 D. de auct. (XXVI, 8).

In de tweede plaats spreekt men van dwang (zoogenaamde compulsieve dwang), waar iemand werkt op eens anders wilsvrijheid, door hem wederrechtelijk met eenig kwaad te bedreigen, indien hij

de verlangde handeling niet verricht. Naar de opvatting van het Romeinsche Recht bestaat hier de wil: de door dwang opgewekte vrees heft den wil niet op, maar noopt tot willen. Er komt eene rechtshandeling tot stand. Maar dit neemt niet weg, dat op den wil een ongeoorloofde invloed is geoefend, en dat het in strijd zou zijn met het doel van het recht, de handhaving der persoonlijke vrijheid en veiligheid, indien den gedwongene geene middelen werden gegeven om tegen de handeling op te komen. Daarvoor nu zorgt de Praetor. De gedwongen handeling is dus in het algemeen vernietigbaar; in enkele gevallen slechts neemt het Romeinsche Recht absolute nietigheid aan.

Si metu coactus adii hereditatem, puto me heredem effici, quia quamvis si liberum esset noluissem, tamen coactus volui: sed per praetorem restituendus sumi, ut abstinendi mihi potestas tribuatur. Paul. 1. 21 § 5 D. quod met. c. (IV. 2).

Si patre cogente ducit uxorem, quam non duceret, si sui arbitrii esset, contraxit tamen matrimonium, quod inter invitos non contrahitur: maluisse hoc videtur. Cels. 1. 22 D. de R. N. (XXIII, 2).

Nihil consensui tam contrarium est, qui ac bonae fidei judicia sustinet, quam vis atque metus: quem comprobare contra bonos mores est. Ulp. 1. 116 pr. D. de R. J. (L, 17).

Si metus causa adeat aliquis hereditatem, fiet ut, quia invitus heres existat, detur abstinendi facultas. Papin. 1. 85 D. de A. v. O. H. (XXIX, 2).

Verbi gratia si metu coactus aut dolo inductus aut errore lapsus stipulanti Titio promisisti, quod non debueras promittere, palam est jure civili te obligatum esse et actio, qua intenditur dare te oportere, efficax est: sed iniquum est te condemnari ideoque datur tibi exceptio metus causa aut doli mali aut in factum composita ad impugnandam actionem. § 1 I. de except. (IV, 13).

Ille servus liber non erit, qui vi coegerit, ut eum dominus manumittat, et ille perterritus scripsit liberum eum esse. Marcian. 1. 9 pr. D. qui et a quib. manum. (XXXX, 9).

Evenals bij bedrog wordt, naar gelang der omstandigheden, de handeling geheel ongedaan gemaakt of haar gevolg geheel of gedeeltelijk opgeheven. Bij negotia bonae fidei is ook hier geen bijzonder rechtsmiddel noodig. Ten aanzien van negotia stricti juris verschafte de Praetor Octavius hulp door de invoering der actio en exceptio quod metus causa (zie hieronder III, § 201, no. 1). Daarnaast bestaat nog eene in integrum restitutio wegens dwang (zie hieronder I, § 119).

De actio quod metus causa sleept veroordeeling tot het viervoudige bedrag na zich, wanneer de gedaagde geen gevolg geeft aan 's rechters voorloopige uitspraak (actio arbitraria, zie hieronder I, § 107, no. 10).

Ait praetor: Quod metus causa gestum erit, ratum non habebo." Olim ita edicebatur quod vi metusve causa": vis enim fiebat mentio propter necessitatem impositam contrariam voluntati: metus instantis vel futuri periculi causa mentis trepidatio. Sed postea detracta est vis mentio ideo, quia quodcumque vi atroci fit, id metu quoque fieri videtur. Ulp. 1. 1 D. quod met. c. (IV, 2).

Ex hoc edicto restitutio talis facienda est, id est in integrum, officio judicis, ut, si per vim res tradita est, retradatur et de dolo sicut dictum est repromittatur, ne forte deterior res sit facta. Et si acceptilatione liberatio intervenit, restituenda erit in pristinum statum obligatio, usque adeo, ut Julianus scribat libro quarto digestorum, si pecunia debita fuit, quae accepta per vim facta est, nisi vel solvatur vel restituta obligatione judicium accipiatur, quadruplo eum condemnandum. Sed et si per vim stipulanti promisero, stipulatio accepta facienda erit. Sed et si usus fructus vel servitutes amissae sunt, restituendae erunt. Ulp. 1. 9 § 7 D. eod.

Si quis non restituat, in quadruplum in eum judicium pollicetur: quadruplabitur autem omne quodcumque restitui oportuit. Satis clementer cum reo praetor egit, ut daret ei restituendi facultatem, si vult poenam evitare. Post annum vero in simplum actionem pollicetur, sed non semper, sed causa cognita. Haec autem actio cum arbitraria sit, habet reus licentiam usque ad sententiam ab arbitro datam restitutionem, secundum quod supra diximus, rei facere: quod si non fecerit, jure meritoque quadrupli condemnationem patietur. Ulp. 1. 14 § 1, § 4 D. eod.

De rechtsmiddelen ter zake van dwang hebben eene ruimere strekking dan die ter zake van bedrog: zij zijn onpersoonlijk ingericht (zie hieronder I, § 107, no. 1), d. w. z. zij kunnen niet alleen. gelijk in geval van bedrog, gebezigd worden tegen hem die het onrecht heeft gepleegd, maar ook tegen iederen derde, die daaruit eenig voordeel heeft genoten of de door de afgedwongen rechtshandeling verkregen zaak in zijn bezit heeft.

In hac actione non quaeritur, utrum is qui convenitur an alius metum fecit: sufficit enim hoc docere metum sibi illatum vel vim, et ex hac re eum qui convenitur, etsi crimine caret, lucrum tamen sensisse. Nam cum metus habeat in se ignorantiam, merito quis non adstringitur ut designet, quis ei metum vel vim adhibuit: et ideo ad hoc tantum actor adstringitur, ut doceat metum in causa fuisse, ut alicui acceptam pecuniam faceret vel rem traderet vel quid aliud faceret. Nec cuiquam iniquum videtur ex alieno facto in quadruplum condemnari, quia non statim quadrupli est actio, sed si res non restituatur. Ulp. 1. 14 § 3 D. quod met. c. (IV, 2).

Illud verum est, si ex facto debitoris metum adhibentis fidejussores acceptilatione liberati sunt, etiam adversus fidejussores agi posse, ut se reponant in obligationem. Gajus 1. 10 pr. D. eod.

Metus causa exceptionem Cassius non proposuerat contentus doli exceptione, quae est generalis: sed utilius visum est etiam de metu opponere exceptionem. Etenim distat aliquid doli exceptione, quod exceptio doli personam complectitur ejus qui dolo fecit: enimvero metus causa exceptio in rem scripta est „si in ea re nihil metus causa factum est", ut non inspiciamus, an is qui agit metus causa fecit aliquid, sed an omnino metus causa factum est in hac re a quocumque, non tantum ab eo qui agit. Et quamvis de dolo auctoris exceptio non obiciatur, verumtamen hoc jure utimur, ut de metu non tantum ab auctore, verum a quocumque adhibito exceptio obici possit. Ulp. 1. 4 § 33 D. de doli exc. (XXXXIV, 4).

Intusschen geeft niet elke vreesaanjaging aanleiding tot toepassing der genoemde rechtsmiddelen, maar alleen die, welke aan de volgende vereischten voldoet:

1o. de vrees moet zijn opgewekt door eene bedreiging met eenig belangrijk kwaad, bijv. eene bedreiging tegen leven, lijf of vrijheid, hetzij van den bedreigde zelf of van zijne naaste betrekkingen;

Metum accipiendum Labeo dicit non quemlibet timorem, sed majoris malitatis. Ulp. 1. 5 D. quod met. c. (IV, 2).

Ego puto etiam servitutis timorem similiumque admittendum. Paul. 1. 4 D. eod. Metus autem causa abesse videtur, qui justo timore mortis vel cruciatus corporis conterritus abest: et hoc ex affectu ejus intellegitur. Sed non sufficit quolibet terrore abductum timuisse, sed hujus rei disquisitio judicis est. Ulp. 1. 3 D. ex quib. caus. maj. (IV, 6).

Nec timorem infamiae hoc edicto contineri Pedius dicit libro septimo, neque alicujus vexationis timorem per hoc edictum restitui. Proinde si quis meticulosus rem nullam frustra timuerit, per hoc edictum non restituitur, quoniam neque vi neque metus causa factum est. Ulp. 1. 7 pr. D. quod met. c. (IV, 2). Accusationis institutae vel futurae metu alienationem seu promissionem factam rescindi postulantis improbum desiderium est. Diocl. et Maxim. 1. 10 C. de his quae vi (II, 19).

Haec, quae diximus ad edictum pertinere, nihil interest in se quis veritus sit an in liberis suis, cum pro affectu parentes magis in liberis terreantur. Paul. 1. 8 § 3 D. quod met. c. (IV, 2).

20. het kwaad, waarmede gedreigd wordt, moet een dadelijk aanwezig, niet slechts een mogelijk of toekomstig zijn;

Metum autem praesentem accipere debemus, non suspicionem inferendi ejus: et ita Pomponius libro vicensimo octavo scribit. Ait enim metum illatum accipiendum, id est si illatus est timor ab aliquo . . . . Ulp. 1. 9 pr. D. quod met. c. (IV, 2).

3o. de vrees moet, met het oog op den toestand van den bedreigde, gegrond zijn geweest;

Metum autem non vani hominis, sed qui merito et in homine constantissimo cadat, ad hoc edictum pertinere dicemus. Gajus 1. 6 D. quod met. c. (IV, 2). Vani timoris justa excusatio non est. Cels. 1. 184 D. de R. J. (L, 17).

40. de bedreiging niet juist het kwaad, waarmede bedreigd wordt moet onrechtmatig zijn; de vrees, die men zich zelven te wijten heeft, komt niet in aanmerking;

Sed vim accipimus atrocem et eam, quae adversus bonos mores fiat, non eam quam magistratus recte intulit, scilicet jure licito et jure honoris quem sustinet. Ceterum si per injuriam quid fecit populi Romani magistratus vel provinciae praeses, Pomponius scribit hoc edictum locum habere: si forte, inquit, mortis aut verberum terrore pecuniam alicui extorserit. Ulp. 1. 3 § 1 D. quod met. c. (IV, 2).

Si mulier contra patronum suum ingrata facta sciens se ingratam, cum de suo statu periclitabatur, aliquid patrono dederit vel promiserit, ne in servitutem redigatur: cessat edictum, quia hunc sibi metum ipsa infert. Paul. 1. 21 pr. D. eod.

50. de vrees moet zijn opgewekt juist om de aangegane nadeelige rechtshandeling in het leven te roepen.

Animadvertendum autem, quod praetor hoc edicto generaliter et in rem loquitur nec adicit a quo gestum: et ideo sive singularis sit persona, quae metum intulit, vel populus vel curia vel collegium vel corpus, huic edicto locus erit. Sed licet vim factam a quocumque praetor complectatur, eleganter tamen Pomponius ait, si quo magis te de vi hostium vel latronum vel populi tuerer vel liberarem, aliquid a te accepero vel te obligavero, non debere me hoc edicto teneri, nisi ipse hanc tibi vim summisi: ceterum si alienus sum a vi, teneri me non debere, ego enim operae potius meae mercedem accepisse videor. Ulp. 1. 9 § 1 D. quod met. c. (IV, 2).

Julianus ait eum, qui vim adhibuit debitori suo ut ei solveret, hoc edicto non teneri propter naturam metus causa actionis quae damnum exigit: quamvis negari non possit in Juliam eum de vi incidisse et jus crediti amisisse. Ulp. 1. 12 § 2 D. eod.

Waar deze vereischten niet aanwezig zijn, kunnen toch andere, gewoonlijk minder ver reikende, rechtsmiddelen van toepassing zijn.

§ 82. DE VOORWAARDE. BEGRIP.

Voorwaarde (condicio) in de technische beteekenis in ruimeren zin noemt men voorwaarde elk bij eene rechtshandeling voorkomend beding is dat bestanddeel eener wilsverklaring, waardoor de werking van den wil afhankelijk wordt gemaakt van eene toekomstige, onzekere gebeurtenis.

De voorwaarde is een integreerend bestanddeel der wilsverklaring, niet, zooals wel beweerd wordt, eene bijbepaling of toevoeging, welke zou kunnen worden afgescheiden van eene daartegenover en op zich zelf staande hoofdbepaling. Als ik aan iemand een huis verkoop onder eene voorwaarde, dan is er niet een verkoop als hoofdbepaling en eene voorwaarde als bijbepaling; neen, de voorwaardelijke verkoop vormt één onscheidbaar geheel. Practisch belang heeft deze opvatting ten aanzien van den bewijslast in het proces (zie hieronder § 113). Wanneer de eischer eene onvoorwaardelijke verbintenis stelt en de gedaagde het bestaan eener voorwaardelijke erkent, dan zal op den eischer het bewijs rusten. Het gaat niet aan te zeggen, dat partijen het eens zijn over de hoofdbepaling en alleen verschil hebben over de bijbepaling, welke door den gedaagde wordt ingeroepen en dus door hem zoude moeten worden bewezen. Neen, partijen zijn het hier in het geheel niet eens; de eischer stelt eene andere wilsverklaring dan de gedaagde; die, welke hij stelt, de onvoorwaardelijke namelijk, is niet door den gedaagde erkend en moet dus door den eischer worden bewezen.

Praeterea inutilis est stipulatio, si quis ad ea quae interrogatus erit non responderit, veluti si decem aureos a te dari stipuletur, tu quinque promittas, vel contra: aut si ille pure stipuletur, tu sub condicione promittas, vel contra, si modo scilicet id exprimas, id est si cui sub condicione vel in diem stipulanti tu respondeas: „praesenti die spondeo." Nam si hoc solum respondeas „promitto”, MODDERMAN DRUCKER TICHELAAR, Rom. Recht, I, 4e druk. 13