In peculio autem res esse possunt omnes et mobiles et soli: vicarios quoque in peculium potest habere et vicariorum peculium: hoc amplius et nomina debitorum. Ulp. 1. 7 § 4 D. de pec. (XV, 1).

In venditione itaque pignorum captorum facienda primo quidem res mobiles et animales pignori capi jubent, mox distrahi: quarum pretium si suffecerit, bene est. Si non suffecerit, etiam soli pignora capi jubent et distrahi. Quod si nulla moventia sint, a pignoribus soli initium faciunt: sic denique interloqui solent, si moventia non sint, ut soli quoque capiantur: nam a pignoribus soli initium faciendum non est. Quod si nec quae soli sunt sufficiant vel nulla sint soli pignora, tunc pervenietur etiam ad jura. Exsequuntur itaque rem judicatam praesides isto modo. Ulp. l. 15 § 2 D. de re jud. (XXXXII, 1).

Exactio autem dotis celebretur non annua bima trima die, sed omnimodo intra annum in rebus mobilibus vel se moventibus vel incorporalibus: ceteris videlicet rebus quae solo continentur ilico restituendis, quod commune utriusque fuerat actionis. Justinian. 1. un. § 7a C. de rei uxor. act. (V, 13).

§ 62.

VERVANGBARE EN NIET-VERVANGBARE ZAKEN.

Nu eens worden de zaken, die het voorwerp zijn van eene rechtshandeling, beschouwd als individueel bepaald, dan weder wordt enkel hunne soort in aanmerking genomen, zoodat de eene zaak geacht wordt door eene andere van dezelfde soort te kunnen worden vervangen. Waar het laatste het geval is, waar alleen wordt gelet. op hoedanigheid en hoeveelheid der zaken, daar zegt men, dat deze voor vervangbaar worden gehouden (res quae pondere, numero, mensura constant, zoogenaamde res fungibiles). In het eerste geval daarentegen. gelden ze als niet-vervangbaar.

Of eene zaak vervangbaar is of niet, hangt dus niet af van hare natuurlijke eigenschappen, maar veeleer van de bedoeling, waarmede de partijen daarover eene rechtshandeling aangaan. Wel is het waar, dat sommige zaken (bijv. geld) doorgaans als vervangbaar, andere daarentegen (bijv. huizen) in den regel als niet-vervangbaar worden behandeld.

Deze onderscheiding komt te pas, o. a. waar eene zaak ter leen wordt gegeven (zie hieronder III, §§ 184, 185); verg. ook II, § 126.

Mutui datio consistit in his rebus, quae pondere numero mensura consistunt, quoniam eorum datione possumus in creditum ire, quia in genere suo functionem recipiunt per solutionem quam specie: nam in ceteris rebus ideo in creditum ire non possumus, quia aliud pro alio invito creditori solvi non potest. Paul. 1. 2 § 1 D. de reb. cred. (XII, 1).

Sed si non corpus sit legatum, sed quantitas eadem in eodem testamento saepius, divus Pius rescripsit tune saepius praestandam summam, si evidentissimis probationibus ostendatur testatorem multiplicasse legatum voluisse: idemque et in fideicommisso constituit. Ejusque rei ratio evidens est, quod eadem res saepius praestari non potest, eadem summa volente testatore multiplicari potest. Sed hoc ita erit accipiendum, si non certum corpus nummorum saepius sit relictum, ut puta centum, quae in arca habet, saepius legavit: tune enim fundo legato esse comparandum credo. Ulp. l. 34 § 3, § 4 D. de legat. I. (XXX).

Sed si certos nummos (veluti quos in arca habet) aut certam lancem legavit, non numerata pecunia, sed ipsa corpora nummorum vel rei legatae continentur neque permutationem recipiunt et exemplo cujuslibet corporis aestimanda sunt. Papin. 1. 51 D. eod.

Si certos nummos, puta qui in arca sint, stipulatus sim et hi sine culpa promissoris perierint, nihil nobis debetur. Paul. 1. 37 D. de V. O. (XXXXV, 1). Dos si pondere numero mensura contineatur, annua bima trima die redditur, nisi si ut praesens reddatur convenerit. Reliquae dotes statim redduntur. Ulp. Fragm., VI § 8.

Talis scriptura: „,quas pecunias legavi, quibus dies adpositus non est, eas heres meus annua bima trima die dato", ad corpora legata non pertinet, sed ad ea quae pondere numero mensura continentur. Item si legetur pecunia quae in arca est vel vinum quod in apothecis est, dicendum est cessare clausulam, quoniam quotiens species legetur cessare diximus. Ulp. 1. 30 pr., § 6 D. de legat. I. (XXX).

§ 63. GELD.

Onder de zaken, die gewoonlijk als vervangbaar worden beschouwd, is vooral van belang het geld, dat als waardemeter, als ruilmiddel en als betaalmiddel in het verkeer eene groote rol speelt (zie hieronder III, § 175, V).

Oudtijds gebruikten de Romeinen vee, runderen en schapen, als ruilmiddel; later kwamen daarvoor in de plaats baren koper. Omstreeks den tijd der 12 Tafelen kregen zij gemunt geld (pecunia. signata forma publica populi Romani): eerst koperen, daarna zilveren en eindelijk gouden munten.

Ovibus duabus multabantur apud antiquos in minoribus delictis, ut in majoribus XXX bobus, nec hunc ultra numerum excedebat multatio; sed posteaquam aere signato uti civitas coepit pecoraque multaticia incuria corrumpebantur, unde etiam peculatus crimen usurpari coeptum est, facta aestimatio pecoralis multae, et boves centenis assibus, oves denis aestimatae. Inde suprema multa, id est maxima, appellatur tria milia aeris; item vicessis minoribus delictis. Festus, in ve. Ovibus.

Ideo autem aes et libra adhibetur, quia olim aereis tantum nummis utebantur, et erant asses, dupundii, semisses, quadrantes, nec ullus aureus vel argenteus nummus in usu erat, sicut ex lege XII tabularum intellegere possumus; eorumque nummorum vis et potestas non in numero erat sed in pondere asses librales erant, et dupundii ; unde etiam dupundius dictus est quasi duo pondo, quod nomen adhuc in usu retinetur. Semisses quoque et quadrantes pro rata scilicet portione ad pondus examinati erant qui dabat olim pecuniam, non numerabat eam, sed appendebat; unde servi quibus permittitur administratio pecuniae, dispensatores appellati sunt et . . . . . Gajus, Inst. I § 122.

Origo emendi vendendique a permutationibus coepit. Olim enim non ita erat nummus neque aliud merx, aliud pretium vocabatur, sed unusquisque secundum necessitatem temporum ac rerum utilibus inutilia permutabat, quando plerumque evenit, ut quod alteri superest alteri desit. Sed quia non semper nec facile concurrebat, ut, cum tu haberes quod ego desiderarem, invicem haberem quod tu accipere velles, electa materia est, cujus publica ac perpetua aestimatio MODDERMAN-DRUCKER-TICHELAAR, Rom. recht. I. 4e druk. 10

difficultatibus permutationum aequalitate quantitatis subveniret. Eaque materia forma publica percussa usum dominiumqne non tam ex substantia praebet quam ex quantitate, nec ultra merx utrumque, sed alterum pretium vocatur. Paul. 1. 1 pr. D. de contr. empt. (XVIII, 1).

Ten aanzien van het geld onderscheidt men: 1o. de nominale waarde, welke door den Staat aan de munt wordt gegeven; 2o. de metaal waarde, d. i. de waarde van het metaal, waaruit het muntstuk bestaat; 3°. de koerswaarde, d. i. de waarde, die in het verkeer aan de munt wordt toegekend. Wanneer deze verschillende waarden uiteenloopen en dit geschiedt vooral in tijden van storing van het muntwezen rijst de vraag, wat bij geldschulden eigenlijk het voorwerp is van de verbintenis: de nominale, de metaal-, of de koerswaarde der in de verbintenis uitgedrukte geldsom.

§ 64.

VERBRUIKBARE EN NIET-VERBRUIKBARE ZAKEN.

Verbruikbare zaken zijn de zoodanige, die, zoodra zij volgens hare gewone bestemming gebruikt worden, door dat gebruik te niet gaan of aanmerkelijk in waarde verminderen (eetwaren, wijn, zeep). De overige zaken noemt men niet-verbruikbaar, al gaan ook deze door een herhaald en voortdurend gebruik te niet. Geld wordt als eene verbruikbare zaak beschouwd, omdat de bezitter het niet volgens zijne bestemming kan gebruiken, zonder dat het voor hem verloren is.

Deze onderscheiding heeft practische beteekenis vooral in de leer van het vruchtgebruik (zie hieronder II, § 162). Met die in vervangbare en niet-vervangbare zaken (zie hierboven § 62) is zij verwant, maar niet identiek.

Constituitur autem usus fructus non tantum in fundo et aedibus, verum etiam in servis et jumentis ceterisque rebus exceptis his quae ipso usu consumuntur: nam eae neque naturali ratione neque civili recipiunt usum fructum. Quo numero sunt vinum oleum frumentum vestimenta. Quibus proxima est pecunia numerata: namque in ipso usu adsidua permutatione quodammodo extinguitur.... § 2 I. de usu fr. (II, 4).

Senatus consulto cautum est, ut, etiamsi earum rerum, quae in abusu continentur, ut puta vini olei tritici, ususfructus legatus sit, legatario res tradantur, cautionibus interpositis de restituendis eis, cum ususfructus ad legatarium pertinere desierit. Ulp. Fragm., XXIV § 27.

Nomismatum aureorum vel argenteorum veterum, quibus pro gemmis uti solent, usus fructus legari potest. Pomp. 1. 28 D. de usu fr. (VII, 1).

§ 65. DEELBARE EN ONDEELBARE ZAKEN.

In natuurlijken zin zijn alle lichamelijke zaken vatbaar voor verdeeling. In rechte gelden echter alleen die zaken als deelbaar, welke gesplitst kunnen worden in deelen, die, in omvang kleiner dan het geheel, in aard daaraan gelijk zijn: „quae sine interitu dividi possunt." Eene zaak is rechtens ondeelbaar, wanneer door

de verdeeling haar wezen zou worden aangerand, hare waarde aanmerkelijk zou verminderen, „si vel naturaliter indivisae sint vel sine damno divisio earum fieri non potest." Deelbaar is een stuk land, een klomp ruw metaal, eene som gelds. Ondeelbaar is een slaaf, een paard, een klok, een diamant.

Illud certum est eum, qui fundum stipulatus usum fructum vel viam accepto facit, in ea esse causa, ut acceptilatio non valeat: qui enim accepto facit, vel totum vel partem ejus, quod stipulatus est, debet accepto facere, hae autem partes non sunt, non magis quam si quis domum stipulatus accepto ferat cementa vel fenestras vel parietem vel diaetam. Ulp. 1. 13 § 2 D. de accept. (XXXXVI, 4).

„Locus" est non fundus, sed portio aliqua fundi: ,,fundus" autem integrum aliquid est. Et plerumque sine villa,,locum" accipimus: ceterum adeo opinio nostra et constitutio locum a fundo separat, ut et modicus locus possit fundus dici, si fundi animo eum habuimus. Non etiam magnitudo locum a fundo separat, sed nostra affectio: et quaelibet portio fundi poterit fundus dici, si jam hoc constituerimus. Nec non et fundus locus constitui potest: nam si eum alii adjunxerimus fundo, locus fundi efficietur. Ulp. 1. 60 pr. D. de V. S. (L, 16).

De deelbare zaak is vatbaar voor verdeeling. Heeft deze werkelijk plaats gehad, dan kan men eigenlijk niet meer van deelen spreken: ieder deel is eene zaak op zich zelve geworden. De communio pro diviso kan alleen in oneigenlijken zin eene gemeenschap heeten; inderdaad bestaat er slechts nabuurschap.

Si quis partem aedium tradet vel partem fundi, non potest servitutem imponere, quia per partes servitus imponi non potest, sed nec adquiri. Plane si divisit fundum regionibus et sic partem tradidit pro diviso, potest alterutri servitutem imponere, quia non est pars fundi, sed fundus. Quod et in aedibus potest dici, si dominus pariete medio aedificato unam domum in duas diviserit, ut plerique faciunt: nam et hic pro duabus domibus accipi debet. Ulp. l. 6 § 1 D. comm. praed. (VIII, 4).

Quintus Mucius ait partis appellatione rem pro indiviso significari: nam quod pro diviso nostrum sit, id non partem, sed totum esse. Servius non ineleganter partis appellatione utrumque significari. Paul. 1. 25 § 1 D. de V. S. (L, 16).

Inter eos, qui secundum unam ripam praedia habent, insula in flumine nata non pro indiviso communis fit, sed regionibus quoque divisis: quantum enim ante cujusque eorum ripam est, tantum, veluti linea in directum per insulam transducta, quisque eorum in ea habebit certis regionibus. Paul. 1. 29 D. de A. R. D. (XXXXI, 1).

Nog in een anderen zin wordt van verdeeling en van deelen gesproken. Bij alle zaken, ook bij de ondeelbare, is namelijk intellectueele verdeeling mogelijk (partes pro indiviso, communio pro indiviso). Niet de zaak zelve is dan lichamelijk verdeeld, maar veeleer is verdeeld het eigendomsrecht op de zaak, het recht op hare opbrengsten. Ieder deelgenoot mag over zijn onverdeeld aandeel vrij beschikken, maar bij alle handelingen, die het gemeenschappelijke voorwerp betreffen, wordt hij door den wil van zijne deelgenooten beperkt (zie hieronder II, § 145).

Servus communis sic omnium est non quasi singulorum totus, sed pro partibus utique indivisis, ut intellectu magis partes habeant quam corpore: et ideo si quid stipulatur vel quaqua alia ratione adquirit, omnibus adquirit pro parte, qua dominium in eo habent. . . . Ulp. 1. 5 D. de stip. serv. (XXXXV, 3).

Sed si pars fundi simpliciter, non quae Maevii fuit, legetur, solutio prior non peremit alteram actionem, atque etiam hanc eandem partem aliquo modo suam factam poterit alter heres solvere: neque plures in uno fundo dominium juris intellectu, non divisione corporis optinent. Papin. 1. 66 § 2 D. de legat. II. (XXXI). Pomponius libro trigensimo sexto probat, si ex aequis partibus fundum mihi tecum communem tu et Luciu Titius possideatis, non ab utrisque quadrantes petere me debere, sed a Titio, qui non sit dominus, totum semissem. Aliter atque si certis regionibus possideatis eum fundum: nam tunc sine dubio et a te et a Titio partes fundi petere me debere: quotiens enim certa loca possidebuntur, necessario in his aliquam partem meam esse: et ideo te quoque a Titio quadrantem petere debere. Quae distinctio neque in re mobili neque in hereditatis petitione locum habet: nunquam enim pro diviso possideri potest. Paul. 1. 8 D. de R. V. (VI, 1).

Portionem propriam rebus necdum divisis nemo prohibetur titulo donationis in alium transferre. Diocl. et Maxim. 1. 12 C. de donat. (VIII, 53).

Sabinus ait in re communi neminem dominorum jure facere quicquam invito altero posse. Unde manifestum est prohibendi jus esse: in re enim pari potiorem causam esse prohibentis constat. . . . Papin. 1. 28 D. comm. div. (X, 3).

Van de overige rechten zijn sommige deelbaar, andere ondeelbaar. Deelbaar is bijv. het vruchtgebruik (zie hieronder II, § 162), ondeelbaar zijn de erfdienstbaarheden (zie II, § 161). Over de deelbaarheid der verbintenissen, zie III, § 175, III.

De gevolgen der deelbaarheid en ondeelbaarheid worden in de verschillende zooeven aangehaalde §§ besproken; vergelijk ook hieronder II, § 150.

Viae itineris actus aquae ductus pars in obligationem deduci non potest, quia usus eorum indivisus est: et ideo si stipulator decesserit pluribus heredibus relictis, singuli solidam viam petunt: et si promissor decesserit pluribus heredibus relictis, a singulis heredibus solida petitio est. Pomp. 1. 17 D. de serv. (VIII, 1).

Quaedam legata divisionem non recipiunt, ut ecce legatum viae itineris actusve: ad nullum enim ea res pro parte potest pertinere. Sed et si opus municipibus heres facere jussus est, individuum videtur legatum: neque enim ullum balineum aut ullum theatrum aut stadium fecisse intellegitur, qui ei propriam formam, quae ex consummatione contingit, non dederit: quorum omnium legatorum nomine, etsi plures heredes sint, singuli in solidum tenentur. Haec itaque legata, quae dividuitatem non recipiunt, tota ad legatarium pertinent. Sed potest heredi hoc remedio succurri, ut aestimatione facta legati denuntiet legatario, ut partem aestimationis inferat, si non inferat, utatur adversus eum exceptione doli mali. Gajus 1. 80 § 1 D. ad leg. Falc. (XXXV, 2).

§ 66.

EENVOUDIGE EN SAMENGESTELDE ZAKEN.

RECHTSZAKEN.

De lichamelijke zaken zijn of

1o. eenvoudige, d. w. z. zaken, door de natuur geschapen of door