testarier libripens ve fuerit, ni testimonium fatiatur, inprobus intestabilisque esto." Wie daaronder viel, kon geen getuige zijn, noch eene handeling verrichten, waarbij de aanwezigheid van getuigen werd vereischt. In meer of minder ernstigen graad werd de eer aangetast door eene berisping van den censor.

Cum lege quis intestabilis jubetur esse, eo pertinet, ne ejus testimonium recipiatur et eo amplius, ut quidam putant, neve ipsi dicatur testimonium. Gajus 1. 26 D. qui test. (XXVIII, 1).

Si quis ob carmen famosum damnetur, senatus consulto expressum est, ut intestabilis sit: ergo nec testamentum facere poterit nec ad testamentum adhiberi. Ulp. 1. 18 § 1 D. eod.

Uitvoeriger regeling geeft de Praetor. In zijn Edict noemt hij eene reeks van personen, aan wie hij de bevoegdheid ontzegt, voor anderen in rechte op te treden (postulare pro aliis) of zich in rechte door een ander te doen vertegenwoordigen. Men kan daarbij twee groepen onderscheiden, naarmate de bedoelde achteruitzetting wordt vastgeknoopt, òf 10. aan eene daad die de persoon heeft verricht of een toestand waarin hij verkeert, bijv. zijn beroep of levenswijze (onmiddellijke eerloosheid), òf 2o. aan een rechterlijk vonnis, waarbij hij is veroordeeld wegens een misdrijf, of wegens schending van sommige overeenkomsten, waarbij vertrouwen op den voorgrond staat (middellijke eerloosheid); zie ook hieronder I, § 107, no. 19. Uit deze bepaling ontwikkelt zich het begrip der eerloosheid (infamia). Daaraan worden verschillende gevolgen verbonden; zoo in het publieke recht verlies van de bevoegdheid om eereambten te bekleeden, in het privaat recht beperking van de bekwaamheid om een huwelijk aan te gaan (zie hieronder II, § 124 aan het slot). In het Justiniaansche recht zijn deze gevolgen grootendeels verdwenen.

Praetoris verba dicunt: „infamia notatur 1) qui ab exercitu ignominiae causa ab imperatore eove, cui de ea re statuendi potestas fuerit, dimissus erit: qui artis ludicrae pronuntiandive causa in scaenam prodierit; qui lenocinium fecerit: qui in judicio publico calumniae praevaricationisve causa quid fecisse judicatus erit: qui furti, vi bonorum raptorum, injuriarum, de dolo malo et fraude suo nomine damnatus pactusve erit: qui pro socio, tutelae, mandati, depositi suo nomine non contrario judicio damnatus erit: qui eam, quae in potestate ejus esset, genero mortuo, cum eum mortuum esse sciret, intra id tempus, quo elugere virum moris est, antequam virum elugeret, in matrimonium collocaverit: eamve sciens quis uxorem duxerit non jussu ejus, in cujus potestate est, et qui eum, quem in potestate haberet, eam, de qua supra comprehensum est, uxorem ducere passus fuerit, quive suo nomine non jussu ejus in cujus potestate esset, ejusve nomine quem quamve in potestate haberet bina sponsalia binasve nuptias in eodem tempore constitutas habuerit." Julian. 1. 1 D. de his qui not. (III, 2).

Eapropter tres fecit ordines: nam quosdam in totum prohibuit postulare, quibusdam vel pro se permisit, quibusdam et pro certis dumtaxat personis et pro

1) De woorden: infamia notatur zijn hoogst waarschijnlijk geinterpoleerd.

se permisit. Postulare autem est desiderium suum vel amici sui in jure apud eum, qui jurisdictione praeest, exponere: vel alterius desiderio contradicere. Ait praetor: „Qui lege, plebis scito, senatus consulto, edicto, decreto principum nisi pro certis personis postulare prohibentur: hi pro alio, quam pro quo licebit, in jure apud me ne postulent." Hoc edicto continentur etiam alii omnes, qui edicto praetoris ut infames notantur, qui omnes nisi pro se et certis personis ne postulent. Ulp. l. 1 § 1, § 2, § 8 D. ne postul. (III, 1).

Quibusdam judiciis damnati ignominiosi fiunt. veluti furti, vi bonorum raptorum, injuriarum; item pro socio, fiduciae, tutelae, mandati, depositi. Sed furti aut vi bonorum raptorum aut injuriarum non solum damnati notantur ignominia, sed etiam pacti, ut in edicto praetoris scriptum est; et recte: plurimum enim interest, utrum ex delicto aliquis an ex contractu debitor sit. Nec tamen ulla parte edicti id ipsum nominatim exprimitur, ut aliquis ignominiosus sit; sed qui prohibetur et pro alio postulare et cognitorem dare procuratoremve habere, item procuratorio aut cognitorio nomine judicio intervenire, ignominiosus esse dicitur. Gajus, Inst. IV § 182.

Omnes infames, qui postulare prohibentur, cognitores fieri non posse etiam volentibus adversariis. Paul. Sent., I, 2 § 1.

Popularis actio integrae personae permittitur, hoc est cui per edictum postulare licet. Paul. 1. 4 D. de pop. act. (XXXXVII, 23).

Ook buiten de gevallen van door het recht geregelde eerloosheid komt het voor, dat iemand, die wegens zijn gedrag of levenswandel door de openbare meening wordt veroordeeld, in rechte bij anderen wordt achter gesteld. Zonder dat daaromtrent vaste regels bestaan, wordt bijv. zoodanig persoon minder geschikt geacht om tot voogd te worden benoemd; als getuige verdient hij minder geloof dan anderen (zie hieronder I, § 114); is hij tot erfgenaam ingesteld, dan kunnen zelfs broeders en zusters, die in het testament voorbijgegaan zijn, tegen dat testament opkomen (zie hieronder III, § 230).

Honori parentium ac patronorum tribuendum est, ut, quamvis per procuratorem judicium accipiant, nec actio de dolo aut injuriarum in eos detur: licet enim verbis edicti non habeantur infames ita condemnati, re tamen ipsa et opinione hominum non effugiunt infamiae notam. Julian. 1. 2 pr. D. de obseq. (XXXVII, 15).

Testium fides diligenter examinanda est. Ideoque in persona eorum exploranda erunt in primis condicio cujusque, utrum quis decurio an plebejus sit: et an honestae et inculpatae vitae an vero notatus quis et reprehensibilis: an locuples vel egens sit, ut lucri causa quid facile admittat: vel an inimicus ei sit, adversus quem testimonium fert, vel amicus ei sit, pro quo testimonium dat. Nam si careat suspicione testimonium vel propter personam a quo fertur (quod honesta sit) vel propter causam (quod neque lucri neque gratiae neque inimicitiae causa fit) admittendus est. Callistr. 1. 3 pr. D. de test. (XXII, 5).

Fratres vel sorores uterini ab inofficiosi actione contra testamentum fratris vel sororis penitus arceantur: consanguinei autem durante vel non agnatione contra testamentum fratris sui vel sororis de inofficioso quaestionem movere possunt, si scripti heredes infamiae vel turpitudinis vel levis notae macula adsparguntur vel liberti, qui perperam et non bene merentes maximisque beneficiis suum

patronum adsecuti instituti sunt, excepto servo necessario herede instituto. Constant. 1. 27 C. de inoff. test. (III, 28).

$ 48. STAND.

In het algemeen zijn zoowel de stand, waartoe iemand behoort, als het beroep, dat hij uitoefent (zie echter hierboven § 47), zonder invloed op zijne rechtsbevoegdheid. Alleen voor geestelijken, soldaten, kooplieden, min-ontwikkelden (rustici), aanzienlijken (personae illustres) gelden enkele bijzondere bepalingen (zie bijv. hieronder I S$ 68, 79; II, § 138).

$ 49. GODSDIENST.

Oudtijds was te Rome de rechtsbevoegdheid onafhankelijk van den godsdienst; de vreemdeling werd niet om zijn godsdienst, maar om zijne nationaliteit van de rechtsgemeenschap uitgesloten. Eerst sedert de invoering van het Christendom als staatsgodsdienst door Konstantijn ontwikkelt zich het denkbeeld, dat verschil van godsdienstige gezindheid verschil in rechtsbevoegdheid moet teweegbrengen. Om volledige rechtsbevoegdheid te genieten moet men den Christelijken godsdienst belijden volgens de leer van den Keizer en de vier conciliën. Tegen ketters (haeretici) en afvalligen (apostatae) worden harde bepalingen verordend. Vooral wordt hun recht om te erven en om uiterste wilsbeschikkingen te maken beperkt of opgeheven (zie hieronder III, § 217). De rechtsbevoegdheid der Joden blijft in het algemeen onverlet, doch zij mogen geen Christen slaven hebben en niet met Christenen huwen (zie hieronder II, § 124, III). Eis, qui Judaicam superstitionem sequuntur, divi Severus et Antoninus honores adipisci permiserunt, sed et necessitates eis imposuerunt, qui superstitionem eorum non laederent. Ulp. 1. 3. § 3 D. de decur. (L, 2).

Cunctos populos, quos clementiae nostrae regit temperamentum, in tali volumus religione versari, quam divinum Petrum apostolum tradidisse Romanis religio usque ad nunc ab ipso insinuata declarat quamque pontificem Damasum sequi claret et Petrum Alexandriae episcopum virum apostolicae sanctitatis, hoc est ut secundum apostolicam disciplinam evangelicamque doctrinam patris et filii et spiritus sancti unam deitatem sub pari majestate et sub pia trinitate credamus. Hanc legem sequentes Christianorum catholicorum nomen jubemus amplecti, reliquos vero dementes vesanosque judicantes haeretici dogmatis infamiam sustinere, divina primum vindicta, post etiam motus nostri, quem ex caelesti arbitrio sumpserimus, ultione plectendos. Gratian., Valentin. et Theodos. 1. 1 C. de summ. trin. (I, 1).

Ne quis Christianam mulierem in matrimonium Judaeus accipiat neque Judaeae Christianus conjugium sortiatur. Nam si quis aliquid hujusmodi admiserit, adulterii vicem commissi hujus crimen obtinebit, libertate in accusandum publicis quaque vocibus relaxata. Valent., Theod. et Arcad. 1. 6 C. de Judaeis (I, 9).

Zie Cod. Lib. 1, Tit. 5: de haereticis et manichaeis et samaritis.

Het recht erkent slechts twee geslachten; de hermaphrodiet wordt, naar zijne individueele gesteldheid, tot een van beide gerekend.

Quaeritur: hermaphroditum cui comparamus? Et magis puto ejus sexus aestimandum, qui in eo praevalet. Ulp. 1. 10 D. de statu hom. (I, 5).

Hermaphroditus an ad testamentum adhiberi possit, qualitas sexus incalescentis ostendit. Paul. l. 15 § 1 D. de test. (XXII, 5).

De privaatrechtelijke bevoegdheid van man en vrouw is in het Justiniaansche recht over het algemeen gelijk, zoowel de bevoegdheid om rechten te hebben (rechtsbevoegdheid), als de bekwaamheid om rechten uit te oefenen, om met rechtsgevolg handelend op te treden (handelingsbevoegdheid). Toch komen afwijkende bepalingen voor ten aanzien van vrouwen. Waar het bevoegdheden of betrekkingen geldt, die nauw met het publieke recht verwant zijn, is de vrouw uitgesloten; zoo kan zij geen voogdes zijn behalve in lateren tijd over hare kinderen en kleinkinderen (zie hieronder II, § 137); zij kan niet het beroep van kassier uitoefenen; zij mag niet voor anderen in rechte optreden; zij mag niet getuige zijn bij een testament of eene andere handeling, waarbij de vorm de medewerking van getuigen eischt.

Verbum hoc si quis tam masculos quam feminas complectitur. Ulp. 1. 1 D. de V. S. (L, 16).

Pronuntiatio sermonis in sexu masculino ad utrumque sexum plerumque porrigitur. Ulp. 1. 195 pr. D. eod.

In multis juris nostri articulis deterior est condicio feminarum quam masculorum. Papin. 1. 9 D. de statu hom. (I, 5).

Feminae ab omnibus officiis civilibus vel publicis remotae sunt et ideo nec judices esse possunt nec magistratum gerere nec postulare nec pro alio intervenire nec procuratores existere. Ulp. 1. 2 pr. D. de R. J. (L, 17).

Tutela plerumque virile officium est. Gajus 1. 16 pr. D. de tut. (XXVI, 1). Feminae remotae videntur ab officio argentarii, cum ea opera virilis sit. Callistr. 1. 12 D. de ed. (II, 13).

Secundo loco edictum proponitur in eos, qui pro aliis ne postulent: in quo edicto excepit praetor sexum et casum, item notavit personas in turpitudine notabiles. Sexum: dum feminas prohibet pro aliis postulare. Et ratio quidem prohibendi, ne contra pudicitiam sexui congruentem alienis causis se immisceant, ne virilibus officiis fungantur mulieres: origo vero introducta est a Carfania improbissima femina, quae inverecunde postulans et magistratum inquietans causam dedit edicto . . . . Ulp. 1. 1 § 5 D. de postul. (III, 1).

Mulier testimonium dicere in testamento quidem non poterit, alias autem posse testem esse mulierem argumento est lex Julia de adulteriis, quae adulterii damnatam testem produci vel dicere testimonium vetat. Ulp. 1. 20 § 6 D. qui test. (XXVIII, 1).

Oudtijds stond de vrouw, als zij niet was in de macht van haren vader of echtgenoot, levenslang onder voogdij (zie hieronder II,

§ 136), waardoor hare handelingsbevoegdheid zeer werd ingekort; deze instelling verdween in den Keizertijd. Het testamentaire erfrecht der vrouw werd beperkt door de Lex Voconia (zie hieronder § 227), doch, feitelik althans, weder hersteld door de invoering der fideicommissen en de bepalingen der Leges Julia en Papia Poppaea. Ook haar wettelijk erfrecht werd besnoeid. Door Justinianus worden echter beide geslachten in het erfrecht gelijkgesteld.

Item mulier quae ab eo qui centem milia aeris census est, per legem Voconiam heres institui non potest, tamen fideicommisso relictam sibi hereditatem capere potest. Gajus, Inst. II § 274.

Feminae ad hereditates legitimas ultra consanguineas successiones non admittuntur: idque jure civili Voconiana ratione videtur effectum. Ceterum lex duodecim tabularum nulla discretione sexus cognatos admittit. Paul. Sent., IV, 8 § 20.

De vrouw heeft geene vaderlijke macht, en kan niet adopteeren; zie evenwel hieronder II, § 133. Een Senaatsbesluit (Senatusconsultum Vellejanum, zie hieronder III, § 206) verbiedt haar, zich te verbinden voor de schuld van een ander. Om dezelfde reden, de zwakheid en onervarenheid der vrouw, wordt haar toegestaan zich op dwaling in het recht te beroepen (zie hieronder I, § 79), terwijl haar verschillende waarborgen worden gegeven tegenover den man ter zake van haar dos (zie hieronder II, § 126).

Vrouwen worden twee jaren eerder mondig dan mannen, en kunnen dus twee jaren eerder huwen en een testament maken.

Videntur ergo melioris condicionis esse feminae quam masculi; nam masculus minor annorum XIV testamentum facere non potest, etiamsi tutore auctore testamentum facere velit, femina vero post XII annum testamenti faciendi jus nanciscitur. Gajus, Inst. II § 113.

§ 51. LEEFTIJD.

De leeftijd heeft niet zoozeer invloed op de rechts-, als op de handelingsbevoegdheid (zie hieronder I, § 74).

De hoofdverdeeling is die in mondigen en onmondigen. Nadat omtrent de aanwijzing der grens verschil had bestaan tusschen de Sabinianen en de Proculianen, bepaalde Justinianus, dat jongens op 14 jarigen, meisjes op 12 jarigen leeftijd mondig zouden worden. Voor zoover ze niet aan de vaderlijke macht zijn onderworpen, staan de onmondigen onder voogdij. Met de mondigheid houdt de voogdij op en wordt men bevoegd te trouwen en een testament te maken.

Liberantur tutela masculi quidem pubertate. Puberem autem Cassiani quidem eum esse dicunt, qui habitu corporis pubes apparet, id est qui generare possit: Proculejani autem eum, qui quattuordecim annos explevit: verum Priscus eum puberum esse, in quem utrumque concurrit et habitus corporis et numerus annorum. Feminae autem tutela liberantur . . . . . Ulp. Fragm., XI § 28.

Indecoram observationem in examinanda marum pubertate resecantes jubemus: