sunt, ex quibus pecuniaria aut in corpus aliqua coercitio poena est. Paul. 1. 2 D. de publ. jud. (XXXXVIII, 1).

Inter eum qui in insulam relegatur et eum qui deportatur magna est differentia, ut ait Herennius: primo quia relegatum bona sequuntur, nisi fuerint sententia adempta, deportatum non sequuntur, nisi palam ei fuerint concessa: ita fit, ut relegato mentionem bonorum in sententia non haberi prosit, deportato noceat. Item distant etiam in loci qualitate, quod cum relegato quidem humanius transigitur, deportatis vero hae solent insulae adsignari, quae sunt asperrimae quaeque sunt paulo minus summo supplicio comparandae. Fragm. Modestini.

In het latere Romeinsche Recht heeft vooral door eene wet van Keizer Caracalla de behandelde onderscheiding veel van hare beteekenis verloren.

In orbe Romano qui sunt ex constitutione imperatoris Antonini cives Romani effecti sunt. Ulp. 1. 17 D. de statu hom. (I, 5).

§ 45. ZELFSTANDIGE EN AFHANKELIJKE PERSONEN. DE

ROMEINSCHE FAMILIE.

Bij de Romeinen omvat familia alle personen in ruimeren zin ook alle zaken, die aan de heerschappij van een zelfstandig burger zijn onderworpen. Ieder Romein heeft zijne familie, of als zelfstandig hoofd (pater familias, sui juris persona), òf als ondergeschikt aan de heerschappij van het hoofd der familie (filius familias, uxor in manu, alieno juri subjecta persona). Op ouderdom of kunne komt het daarbij niet aan: ook het volwassen en gehuwde kind, al heeft het zelf weder kinderen, kan onder de vaderlijke macht staan, terwijl omgekeerd onmondige kinderen zelfstandig kunnen zijn, bijv. wanneer zij buiten huwelijk of na den dood des vaders zijn geboren.

De plaats, welke iemand, hetzij als zelfstandig persoon, hetzij als afhankelijk lid, in de familie inneemt, heet zijn status familiae. Die plaats bepaalt zijne privaatrechtelijke bevoegdheid. Wie aan de macht van een ander is onderworpen, kan niets voor zich zelf verkrijgen; hij kan geen huwelijk sluiten zonder toestemming van den machthebber; zijne in wettig huwelijk geboren kinderen staan onder de macht van hun grootvader, zoolang deze leeft. Aldus het beginsel, dat echter in den lateren tijd niet onveranderd is gehandhaafd.

Filius familias ex omnibus causis tamquam pater familias obligatur et ob id agi cum eo tamquam cum patre familias potest. Gajus 1. 39 D. de O. et A. (XXXXIV, 7).

Si filius familias ex aliqua noxa, ex qua patri actio competit, velit experiri, ita demum permittimus ei agere, si non sit qui patris nomine agat. Nam et Juliano placet, si filius familias legationis vel studiorum gratia aberit et vel furtum vel damnum injuria passus sit: posse eum utili judicio agere, ne dum

pater exspectatur impunita sint maleficia, quia pater venturus non est, vel dum venit, se subtrahit is qui noxam commisit. Unde ego semper probavi, ut, si res non ex maleficio veniat, sed ex contractu, debeat filius agere utili judicio, forte depositum repetens vel mandati agens vel pecuniam quam credidit petens, si forte pater in provincia sit, ipse autem forte Romae vel studiorum causa vel alia justa ex causa agat: ne, si ei non dederimus actionem, futurum sit, ut impune fraudem patiatur et egestate Romae laboret viaticulo suo non recepto, quod ad sumptum pater ei destinaverat. Et finge senatorem esse filium familias qui patrem habet in provincia, nonne augetur utilitas per dignitatem? Ulp. 1. 18 § 1 D. de judic. (V, 1).

Niet de bloedverwantschap, maar de vaderlijke macht (patria potestas) is de band, die de leden der familie vereenigt (zie hieronder § 55). Wie uit de familie treedt, verliest de familierechten, die hij tot dusver had (capitis deminutio minima).

De familie kan, behalve op natuurlijke wijze, ook langs kunstmatigen, juridieken weg worden uitgebreid of verkleind. De familie wordt uitgebreid door de volgende rechtshandelingen, waardoor personen, die niet ten gevolge van huwelijk en afstamming tot de familie behooren, daarin worden opgenomen: 1o arrogatio, ten aanzien van zelfstandige personen, die zich met hunne kinderen aan de vaderlijke macht van een Romeinsch burger onderwerpen (zie hieronder II, § 133); 2°. adoptio, ten aanzien van afhankelijke personen, die in eene andere vaderlijke macht worden overgebracht (zie t. z. p.); 3o. in manum conventio, ten aanzien van de vrouw, die in het huwelijk treedt en in de macht overgaat van haren man (zie hieronder II, § 122); 4° wettiging, met betrekking tot onwettige kinderen (zie hieronder II, § 133).

Door emancipatio en in adoptionem datio wordt voor bepaalde personen de vaderlijke macht en daarmede de familieband verbroken; zij treden uit de familie, in het eerste geval om zelf eene familie te vestigen, in het tweede om in eene andere familie over te gaan.

Een en ander wordt in het familierecht (Bijz. Ged., Hoofdst. I) nader behandeld.

Sequitur de jure personarum alia divisio. Nam quaedam personae sui juris sunt, quaedam alieno juri subjectae sunt. Rursus earum personarum quae alieno juri subjectae sunt, aliae in potestate, aliae in manu, aliae in mancipio sunt. Gajus, Inst. I § 48, § 49.

Nam civium Romanorum quidam sunt patres familiarum, alii filii familiarum, quaedam matres familiarum, quaedam filiae familiarum. Patres familiarum sunt, qui sunt suae potestatis sive puberes sive impuberes: simili modo matres familiarum; filii familiarum et filiae, quae sunt in aliena potestate. Nam qui ex me et uxore mea nascitur, in mea potestate est: item qui ex filio meo et uxore ejus nascitur, id est nepos meus et neptis, aeque in mea sunt potestate, et pronepos et proneptis et deinceps ceteri. Ulp. 1. 4 D. de his qui sui (I, 6).

„Familiae" appellatio qualiter accipiatur, videamus. Et quidem varie accepta

est: nam et in res et in personas deducitur. In res, ut puta in lege duodecim tabularum his verbis „,adgnatus proximus familiam habeto". Ad personas autem refertur familiae significatio ita, cum de patrono et liberto loquitur lex: „ex ea familia", inquit,,,in eam familiam": et hic de singularibus personis legem loqui constat. Familiae appellatio refertur et ad corporis cujusdam significationem, quod aut jure proprio ipsorum aut communi universae cognationis continetur. Jure proprio familiam dicimus plures personas, quae sunt sub unius potestate aut natura aut jure subjectae, ut puta patrem familias, matrem familias, filium familias, filiam familias quique deinceps vicem eorum sequuntur, ut puta nepotes et neptes et deinceps. Pater autem familias appellatur, qui in domo dominium habet, recteque hoc nomine appellatur, quamvis filium non habeat: non enim solam personam ejus, sed et jus demonstramus, denique et pupillum patrem familias appellamus. Et cum pater familias moritur, quotquot capita ei subjecta fuerint, singulas familias incipiunt habere: singuli enim patrum familiarum nomen subeunt. Idemque eveniet et in eo qui emancipatus est: nam et hic sui juris effectus propriam familiam habet. Communi jure familiam dicimus omnium adgnatorum: nam etsi patre familias mortuo singuli singulas familias habent, tamen omnes, qui sub unius potestate fuerunt, recte ejusdem familiae appellabuntur, qui ex eadem domo et gente proditi sunt. Mulier autem familiae suae et caput et finis est. Ulp. 1. 195 § 1, § 2, § 5 D. de V. S. (L, 16).

§ 46. DE MIDDELEN TOT HANDHAVING VAN DEN STAAT.

Een onderzoek omtrent den staat, die aan een persoon toekomt, kan plaats hebben in het publiek belang, langs administratieven weg, wanneer namelijk, met betrekking tot publiekrechtelijke bevoegdheden, aangaande den staat twijfel rijst. Ook privaatrechtelijk kan de staat van den mensch het onderwerp uitmaken van een rechtsstrijd. Vooreerst als incidenteele vraag, wanneer bij eene ingestelde vordering de staat van den eischer of van den gedaagde van invloed blijkt te zijn op de beslissing. Maar ook als hoofdvraag, waar eene procedure opzettelijk wordt aangevangen met het doel om eene rechterlijke uitspraak omtrent den staat te verkrijgen. Alleen het laatste geval komt hier nader ter sprake.

De rechtsstrijd over vrijheid of slavernij (liberalis causa) werd oudtijds gevoerd door middel van de legis actio sacramento (zie hieronder I, § 102). Degene, die beweert dat de man zijn slaaf is, eischt hem als den zijnen op (vindicatio in servitutem); als vertegenwoordiger van hem, wiens vrijheid bestreden wordt, treedt een adsertor libertatis op (zie hierboven § 40, II, a) en houdt diens vrijheid staande (contravindicatio in libertatem).

In het Justiniaansche recht is de noodzakelijkheid van dezen adsertor weggevallen. Op wien in het proces de bewijslast rust, hangt daarvan af, of degene wiens staat in geschil is, zich feitelijk in het bezit der vrijheid of wel in den toestand van slavernij bevindt. Si quis ex servitute in libertatem proclamat, petitoris partes sustinet: si vero ex libertate in servitutem petatur, is partes actoris sustinet qui servum suum

dicit. Igitur cum de hoc incertum est, ut possit judicium ordinem accipere, hoc ante apud eum, qui de libertate cogniturus est, disceptatur, utrum ex libertate in servitutem aut contra agatur. Et si forte apparuerit eum, qui de libertate sua litigat, in libertate sine dolo malo fuisse, is qui se dominum dicit actoris partes sustinebit et necesse habebit servum suum probare: quod si pronuntiatum fuerit eo tempore, quo lis praeparabatur, in libertate eum non fuisse aut dolo malo fuisse, ipse qui de sua libertate litigat debet se liberum probare. Ulp. 1. 7 § 5 D. de lib. causa (XXXX, 12).

Quod autem diximus

in libertate fuisse" sic est accipiendum non ut se liberum doceat is, qui liberale judicium patitur, sed in possessione libertatis sine dolo malo fuisse. . . . Ulp. 1. 10 D. eod.

Ordinata liberali causa liberi loco habetur is, qui de statu suo litigat, ita ut adversus eum quoque, qui se dominum esse dicit, actiones ei non denegentur, quascumque intendere velit: quid enim si quae tales sint, ut tempore aut morte intereant? Quare non concedatur ei litem contestando in tutum eas redigere? Paul. 1. 24 pr. D. eod.

Lite ordinata in possessione libertatis is, de cujus libertate quaeritur, constituitur et interim pro libero habetur. Diocl. et Maxim. 1. 14 C. de lib. causa (VII, 16).

Ne quorundam dominorum erga servos nimia indulgentia inquinaret amplissimum ordinem eo, quod paterentur servos suos in ingenuitatem proclamare liberosque judicari, senatus consultum factum est Domitiani temporibus, quo cautum est, ut, si quis probasset per collusionem quicquam factum, si iste homo servus sit, fieret ejus servus qui detexisset collusionem. Gajus 1. 1 D. de collus. (XXXX, 16).

Ook over de vraag, of iemand vrijgeboren of vrijgelaten is, kan een proces gevoerd worden tusschen dengene, die op het patronaatsrecht aanspraak maakt, en hem die beweert vrijgeborene te zijn. Omtrent de verdeeling der partijrollen en de regeling van den bewijslast geldt dezelfde onderscheiding, als zooeven werd aangewezen.

Quotiens de hoc contenditur, an quis libertus sit, sive operae petantur sive obsequium desideretur sive etiam famosa actio intendatur sive in jus vocetur qui se patronum dicit sive nulla causa interveniat, redditur praejudicium. Sed et quotiens quis libertinum quidem se confitetur, libertum autem Gaji Seji se negat, idem praejudicium datur. Redditur autem alterutro desiderante: sed actoris partibus semper qui se patronum dicit fungitur probareque libertum suum necesse habet aut, si non probet, vincitur. Ulp. 1. 6 D. si ingen. (XXXX, 14). Circa eum, qui se ex libertinitate ingenuum dicat, referendum est, quis actoris partibus fungatur. Et si quidem in possessionem libertinitatis fuit, sine dubio ipsum oportebit ingenuitatis causam agere docereque se ingenuum esse: sin vero in possessione ingenuitatis sit et libertinus esse dicatur, scilicet ejus qui ei controversiam movet, hoc probare debet qui eum dicit libertum suum: quid enim interest, servum suum quis an libertum contendat? Si quis autem fiducia ingenuitates suae ultro in se suscipiat probationes ad hoc, ut sententiam ferat pro ingenuitate facientem, hoc est, ingenuum se esse ut pronuntietur, an obtemperare ei debeat, tractari potest. Et non ab re esse opinor morem ei geri probandi se ingenuum et sententiam secundum se dandam, cum nulla captio intercedat juris. Ulp. l. 14 D. de probat. (XXII, 3).

Eveneens is een geding mogelijk over de vraag, of iemand is zelfstandig of aan eens anders macht onderworpen (zie hieronder II, § 135), of hij is wettig of wel onwettig geboren.

Si filius in potestate patris esse neget, praetor cognoscit, ut prior doceat filius, quia et pro pietate quam patri debet praestare hoc statuendum est et quia se liberum esse quodammodo contendit: ideo enim et qui ad libertatem proclamat, prior docere jubetur. Paul. 1. 8 D. eod.

om

De rechtsvorderingen omtrent den staat der personen zijn praejudicieel en onpersoonlijk; praejudiciëel dewijl zij niet strekken. eene veroordeeling van den gedaagde, maar alleen om eene rechterlijke uitspraak te verkrijgen, die een toestand vaststelt en die later kan worden ingeroepen om daarop aanspraken te gronden (zie hieronder I, § 107, n°. 12, en § 103, onder n°. 3), onpersoonlijk omdat men met deze acties zijn staat kan verdedigen en handhaven tegen een iegelijk, die dezen betwist of ontkent.

Certe intentio aliquando sola invenitur, sicut in praejudicialibus formulis, qualis est qua quaeritur, aliquis libertus sit, vel quanta dos sit, et aliae conplures . . . . Gajus, Inst. IV § 44.

Praejudiciales actiones in rem esse videntur, quales sunt, per quas quaeritur, an aliquis liber vel an libertus sit, vel de partu agnoscendo. Ex quibus fere una illa legitimam causam habet, per quam quaeritur, an aliquis liber sit: ceterae ex ipsius praetoris jurisdictione substantiam capiunt. § 13 I. de act. (IV, 6).

$ 47. BURGERLIJKE EER. EERLOOSHEID.

De eer is de openbare achting en waardeering, die de mensch in de maatschappij ondervindt. Voor zoover het genot der burgerlijke rechten van haar afhankelijk is, noemt men ze niet oneigenaardig: burgerlijke eer. Zij gaat geheel verloren door het verlies van vrijheid en burgerrecht; zij vermindert, wanneer sommige van iemands rechten worden beperkt of ontnomen.

Existimatio est dignitatis inlaesae status, legibus ac moribus comprobatus, qui ex delicto nostro auctoritate legum aut minuitur aut consumitur. Minuitur existimatio, quotiens manente libertate circa statum dignitatis poena plectimur, sicuti cum relegatur quis vel cum ordine movetur vel cum prohibetur honoribus publicis fungi vel cum plebejus fustibus caeditur vel in opus publicum datur vel cum in eam causam quis incidit, quae edicto perpetuo infamiae causa Consumitur vero, quotiens magna capitis minutio intervenit, id est cum libertas adimitur: veluti cum aqua et igni interdicitur, quae in persona deportatorum evenit, vel cum plebejus in opus metalli vel in metallum datur: nihil enim refert, nec diversa poena est operis et metalli, nisi quod refugae operis non morte, sed poena metalli subiciuntur. Callistr. 1. 5 § 1-3 D. de extr. cogn. (L, 13).

enumeratur.

Reeds in de 12 Tafelen werd een begrip van eerloosheid opgesteld in deze woorden (Gellius. N. A., XV, 13 § 11): qui se sierit MODDERMAN-DRUCKER-TICHELAAR, Rom. recht. I. 4e druk.