Page images
PDF
EPUB

formules qui prenaient le nom des affaires spéciales auxquelles elles étaient consacrées 40. Certaines de ces actions se distinguaient par des priviléges particuliers. Par exemple, en certains cas déterminés par des lois spéciales, on pouvait réclamer une dette au moyen d'une legis actio, par la manus injectio; quelquefois cette manus injectio avait un effet aussi puissant que si elle reposait sur un judicatum; d'autres fois ces effets étaient beaucoup moins rigoureux; plus tard même une loi spéciale, dont le nom ne nous est pas connu, fit de cet adoucissement la condition générale de toute manus injectio11.

41

40 Cic., pro Rosc. comæd., c. 8.-GAIUS, IV, 33. Nulla... formula ad condictionis fictionem exprimitur; sive enim pecuniam sive rem aliquam certam debitam nobis petamus, cum ipsam dari nobis oportere intendimus, nullam adhibemus condictionis fictionem. Itaque simul intellegimus eas formulas, quibus pecuniam aut rem aliquam nobis dari oportere intendimus, sua vi ac potestate valere. Ejusdem naturæ sunt actiones commodati, fiduciæ, negotiorum gestorum, et aliæ innumerabiles. Ibid. 46, 47 (sup., c. 2, n. 13.)

[ocr errors]

41 GAIUS, IV, 21. Per manus injectionem æque [de] his rebus agebatur de quibus, ut ita ageretur, lege aliqua cautum est; velut judicati, lege XII Tabularum. Quæ actio talis erat: qui agebat sic dicebat: QUOD TU MIHI JUDICATUS SIVE DAMNATUS Es sestertium X. MILLIA QUÆ DOLO MALO NON SOLVISTI, OB EAM REM EGO TIBi sestertium X. MILLIUM JUDICATI MANUS INJIcio, et simul aliquam partem corporis ejus prendebat. Nec licebat judicato manum sibi depellere, et pro se lege agere, sed vindicem dabat, qui pro se causam agere solebat. Qui vindicem non dabat, domum ducebatur ab actore, et vinciebatur. 22. Postea quædam leges ex aliis quibusdam causis pro judicato manus injectionem in quosdam dederunt, sicut lex Publilia in eum pro quo sponsor dependisset, [si] in sex mensibus proximis, quam pro eo depensum esset, non solvisset sponsori pecuniam; item lex Furia de sponsu, adversus eum qui a sponsori plus quam virilem partem exegisset; et denique complures aliæ leges in multis causis talem actionem dederunt. — 23. Sed aliæ leges ex quibusdam causis constituerunt quasdam actiones per manus injectionem puram id est non pro judicato: velut lex [Furia] testamentaria adversus eum qui legatorum nomine mortisve causa plus M. assibus cepisset, cum ca lege non esset exceptus ut ei plus capere liceret item lex Marcia adversus feneratores, ut si usuras exegissent, de his reddendis per manus injectionem cum cis ageretur. 24. Ex quibus legibus, et si quæ aliæ si,

[ocr errors]

:

Quelques autres créances étaient tellement favorisées qu'on pouvait agir par pignoris capio faite extra judiciairement et d'autorité privée. Ce privilége, une ancienne coutume l'avait donné aux soldats contre celui qui, d'après l'assignation faite par le tribun de l'ærarium, leur devait fournir la solde ou le prix du cheval et du fourrage 42 (as militare, as equestre, as hordearium). Les lois des Douze Tables et quelques autres étendirent ce privilége à d'autres cas 13. Il fut

miles essent, cum agebatur, manum sibi depellere et pro se lege agere licebat. Nam et actor in ipsa legis actione non adjiciebat hoc verbum PRO JUDICATO; sed nominata causa ex qua agebat, ita adjiciebat OB EAM REM EGO TIBI MANUM INJICIO : cum hi quibus pro judicato actio data erat, nominata causa ex qua agebant, ita inferebant: OB EAM REM EGO TIBI PRO JUDICATO MANUM INJICIO. Nec me præterit in forma legis Furiæ testamentariæ PRO JUDICATO verbum inseri, cum in ipsa lege non sit: quod videtur nulla ratione factum.-25.Sed postea lege...... excepto judicato, et eo pro quo depensum est, ceteris omnibus, cum quibus per manus injectionem agebatur, permissum est sibi manum depellere et pro se lege agere : ita que judicatus et is pro quo depensum est, etiam post hanc legem vindicem dare debebant, et nisi darent, domum ducebantur; istaque quamdiu legis actiones in usu erant semper ita observabantur. Unde nostris temporibus is, cum quo judicati depensive agitur, judicatum solvi satisdare cogitur. Il ne faut pas confondre cette manus injectio, qui avait toujours lieu in jure, avec cette manus injectio extrajudiciaire qui s'exerçait en certains cas contre les esclaves, 1. 9, D. de Serv. export., XVIII, 7. Fragm. Vat., § 6. WALTER, Hist. du droit privé, ch. XII.

42 WALTER, Hist. de la constitution, ch. IV, note 37-39. GAIUS, 26. Per pignoris capionem lege agebatur de quibusdam rebus moribus, lege, 27. Introducta est moribus rei militaris; nam propter stipendium licebat militi ab eo, qui æs tribuebat, nisi daret, pignus capere. Dicebatur autem ea pecunia quæ stipendii nomine dabatur, æs militare. Item propter eam pecuniam licebat pignus capere, ex qua equus emendus erat; quæ pecunia dicebatur æs equestre; item propter eam pecuniam ex qua hordeum equis erat comparandum : quæ pecunia dicebatur æs hordiarium.

43 GAIUS, IV, 28. Lege autem introducta est pignoris capio, velut lege XII Tabularum adversus eum qui hostiam emisset, nec pretium redderet; item adversus eum, qui mercedem non redderet pro eo jumento, quod quis ideo locasset, ut inde pecuniam acceptam in dapem, id est in sacrificium impenderet. Itein lege...... oria data est pignoris captio publicanis vectigalium publicorum populi Romani adversus eos qui aliqua lege vectigalia deberent. 29 (sup., c. 2, n. 29).

notamment donné aux publicains en matière de levée d'im→ pôt ". Plus tard, les publicains avaient encore à cet effet une formule toute spéciale où se retrouve une fiction de gage 4.

A une époque assez avancée de la jurisprudence on donna le nom d'actiones mixtæ aux demandes à fin de partage parce qu'elles embrassaient à la fois et une chose et des prestations personnelles 4. Quædam actiones, dit Justinien, mixtam causam obtinere videntur, tam in rem quam in personam. Dans les premiers temps, la procédure se faisait par sacramentum ou par postulatio judicis. A l'époque formulaire voici comment s'instruisaient ces demandes. Dans la partie de la formule, nommée l'adjudicatio, le juge était chargé de faire les parts. QUANTUM ADJUDICARI OPORTET, JUDEX ADJUDICATO 47; dans la condemnatio, il décidait des prestations personnelles. Il est évident qu'en ce cas il eût été inutile de lui donner pouvoir d'absoudre 4.

Un præjudicium était une action dont le seul but était de faire décider la vérité d'une assertion. Ici donc la formule consistait simplement en une intentio non suivie de condemnatio". On chargeait le juge de décider, par cette forme de præjudicium, non-seulement des questions de droit telles que

44 Cic., in Verr., III, 11. GAIUS, IV, 28, à la note précédente.

4 GAIUS, IV, 32... in ea forma quæ publicano proponitur, talis fictio est ut quanta pecunia olim, si pignus captum esset, id pignus is, a quod captum erat, luere deberet, tantam pecuniam condemnetur.

46 § 20, Inst., de Act., IV, 6.—THÉOPHILE, IV, 6, § 20.—1. 22, § 4, D. Famil. erscisc., X, 2. Familiæ ersciscundæ judicium ex duobus constat, id est rebus atque præstationibus quæ sunt personales actiones.-1. 4, § 3, D. comm. divid., X, 3. Sicut autem ipsius rei divisio venit in communi dividundo judicio, ita etiam præstationes veniunt ; et ideo si quis impensas fecerit, consequatur.-Actio mixta se trouve employée dans un sens différent du nôtre, l. 37, § 1, D, de O et. A. XLIV, 7. Mixtæ sunt actiones in quibus uterque actor est ut puta finium regundorum, familiæ ersciscundæ, communi dividundo, interdictum Ut possidetis, Utrubi.

47 GAIUS, IV, 42 (sup., c. 2, n. 19).

48 Voyez sur ce point G. HASSE dans le Rhein. museum, VI, 172, 179. 49 GAIUS, IV, 44 (sup., c. 2, n. 20).THEOPHILE, IV, 6, § 13. Præjudicium δέ ἐστι τύπος ἀπὸ ἐντεντίωνος μόνης συγκείμενος, οὐδε γὰρ ἔχει καταδίκην ἐν ἑαυτῇ.

les controverses relatives à l'ingénuité, la libertinité ou la paternité ; mais encore de simples questions de fait " telles que le chiffre d'une caution ou d'une dot. Dans cette procédure, le demandeur était celui dont l'intentio reproduisait la demande 52.

Une autre division plus générale des actions, mais qui cependant ne les comprend pas toutes est celle qui les distingue en actions stricti juris, où on jugeait d'après la lettre même, et en actions bonæ fidei, où l'on jugeait d'après l'équité et la bonne foi 4. Il est certain qu'à l'origine le préteur déci– dait en chaque cas et par la formule même si le juge déciderait le litige, comme judex, en se tenant strictement à la demande, ou comme arbiter ", c'est-à-dire avec une certaine liberté et en tenant compte des règles de l'équité comme de la bonne foi des parties 6. C'était d'après cette division qu'étaient désignées dans l'édit les formules particulières à cha

50 § 13. Inst. de Act., IV, 6.- 1. 5, § 18. D. de Agn. liber., XXV, 3. -1. 1, §2. D. de Rei vind., VI, 1.-1. 30. D. de Reb. aut jud., XLII, 5. 5 GAIUS, III, 123; IV, 44 (sup. 2, n. 20). PAUL, Sent., V, 9, § 1. 52 L. 12. D. de Except., XLIV., Generaliter in præjudiciis is actoris partes sustinet qui habet intentionem, secundum id, quod intendit.

C'est ce qui résulte du § 28, Inst., de Act., IV, 6. l. 5, pr. § 4. D. de in Lit. jur., XII, 3. In actionibus in rem, et in ad exhibendum, et in bonæ fidei judiciis in litem juratur.

:

54 GAIUS, IV, 61. [In bonæ fidei autem judiciis libera potestas permitti videtur judici ex equo et bono æstimandi, quantum actori restitui debeat, in quo et illud] continetur, ut habita ratione ejus, quod invicem actorem ex eadem causa præstare oportet, in reliquum cum cum quo actum est condemnare. 62. Sunt autem bonæ fidei judicia hæc ex empto vendito, locato conducto, negotiorum gestorum, mandati, depositi, fiduciæ, pro socio, tutelæ [rei uxoriæ, commo]dali. 63. In his quidem judici nullo mo[do est injunc]tum compensationis rationem habere; neque enim formulæ verbis præcipitur; sed quia id bonæ fidei judicio conveniens videtur, id officio ejus contineri creditur.

Sup., ch. 1, n. 9.

56 VAL. MAX., III, 2, 1, Cic., de Offic., III, 16, donnent des exemples de ces arbitria.-SENEC., de Clem. II 7. Clementia liberum arbitrium habet; non sub formula, sed ex æquo et bono judicat, et absolvere illi licet et quanti vult laxare litem.

que genre d'affaires "", et ainsi se trouvait indiqué par avance si la question devait être soumise à un judicium ou à un arbitrium B

Étaient stricti juris les actions dont la cause était une obligation unilatérale "", un contrat litteris aut verbis 60, par exemple, même quand l'objet de ces contrats était un incertum 61; le mutuum 62 donnait aussi l'actio stricti juris quoique l'obligation découlât du droit naturel 63; le constitu

57 GAIUS, IV, 47 (sup., c. 2, n. 14).

G3

58 Pour se faire une idée nette du caractère distinct du judicium et de l'arbitrium, il faut lire les passages suivans. Cic., pro Roscio com., c. 4, (sup., c. 3. n. 38.) c. 9. Topic. 17. Privata... judicia maximarum quidem rerum in jurisconsultorum mihi videntur esse prudentia... In omnibus igitur iis judiciis in quibus cx fide bona est additum ; ubi vero etiam ut inter bonos bene agier oportet; imprimisque in arbitrio rei uxoriæ in quo est : quod æquius melius, parati esse debent. Illi enim dolum malum, illi fidem bonam, illi æquum, bonum, illi quid socium socio, quid eum qui negotia aliena curasset, ei cujus ea negotia fuissent; quid eum qui mandasset, eumve cui mandatum esset, alterum alteri præstare oporteret; quid virum uxori quid uxorem viro, tradiderunt.- De Offic., III, 15, 17. Sed quid sint boni et quid sit bene agi magna quæstio est. Q. quidem Scævola, pontifex maximus, summam vim dicebat esse in omnibus iis arbitriis, in quibus adderetur ex fide bona fideique bonæ nomen existimabat manare latissime, idque versari in tutelis, societatibus, fiduciis, mandatis, rebus emptis venditis, conductis locatis, quibus vitæ societas contineretur in his magni esse judicis statuere (præsertim cum in plerisque essent judicia contraria) quid quemque cuique præstare oporteret. SENEC., de Benef., III, 7; de Clementia, II, 7.

:

59 WALTER, Hist. du droit privé, ch. 13.

Go Cic., pro Rosc. comœd., c. 4, 5. — 1. 5, pr. D. de in lit. jur., XII, 3 (sup., n. 53), § 4, ibid. Plane interdum et in actione stricti judicii in litem jurandum est, veluti si promissor Stichi moram fecerit, et Stichus decesserit, quia judex æstimare sine relatione juris jurandi non potest rem quæ non extat.-L. 6. Alias si ex stipulatu vel ex testamento agatur non solet in litem jurari.

8.

61 L. 3, D. Siquis in jus., II, 5. — 1. 27, § 7. D. de Recept., IV, 1. 4, pr. D. de Usur., XXII, 1,—pr., Inst. de V. O. III, 15. Ainsi une actio incerti n'était pas nécessairement un actio bonæ fidei.

62 THÉOPHILE, IV, 13, § 3... στρίκταν οὖσαν τὴν ἀγωγὴν.

63 GAIUS, III, 132, § 2. Inst. de Jure nat., I, 2. Les contrats de droit des gens n'étaient donc pas nécessairement bonæ fidei.

« PreviousContinue »