Page images
PDF
EPUB

13

se fondait sur le droit prétorien, la formule était in factum concepta, c'est-à-dire qu'elle énonçait simplement le fait avec les conséquences que lui attribuait l'édit 13. En plusieurs actions civiles, il y avait dans l'album du préteur doubles formules, l'une in jus, l'autre in factum concepta 14. Le but de cette dernière était probablement de permettre

corporis percussam sibi demonstraverit. Quod an debeamus credere verius esse, diligentius requiremus. Certe cum duæ sint depositi formulæ, alia in jus concepta, alia in factum; et in ea quidem formula, quæ in jus concepta est, initio res, de qua agitur, demonstretur, tum designetur, deinde inferatur juris contentio his verbis : Quidquid ob eam REM ILLUM MIHI DARE FACERE OPORTEAT; in ea vero quæ in factum concepta est [sine demonstratione ipsa intentione] res de qua agitur, designetur his verbis: SI PARET ILLUM APUD ILLUM DEPOSUISSE; dubitare non debemus, quin, si quis in formula, quæ in factum composita est, plures res designaverit quam deposuerit, litem perdat, quia in intentione plus pos [uit quam oportebat.] Ibid., 106, 107. — C'est pour cela que dans le civilis in factum actio la formule était non pas in factum, mais bien in jus concepta, 1. 6, D. de Præsc. verbis, XIX, 5. Insulam hoc modo, ut aliam insulam reficeres, vendidi : respondit nullam esse venditionem; sed civili intentione incerti agendum est.

13 GAIUS, IV, 46. Ceteras vero in factum conceptas vocamus, id est, in quibus nulla talis intentionis conceptio est; sed initio formulæ nominato eo, quod factum est, adjiciuntur ea verba, per quæ judici damnandi absolvendive potestas datur: qualis est formula, qua utitur patronus contra libertum, qui eum contra edictum prætoris in jus vocat; nam in ea ita est: RECUPERATORES SUNTO; SI PARET ILLUM PATRONUM AB ILLO LIBERTO CONTRA EDICTUM ILLIUS PRÆTORIS IN JUS VOCATUM ESSE, RECUPERATORES ILLUM LIBERTUM ILLI PATRONO sestertium X mILLIA CONDEMNANTO; SI NON PARET, ABSOLVUNTO. Ceteræ quoque formulæ, quæ sub titulo de in jus vocando propositæ sunt, in factum conceptæ sunt: velut adversus eum qui in jus vocatus neque venerit, neque vindicem dederit; item contra eum qui exemerit eum qui in jus vocatur; et denique innumerabiles ejusmodi aliæ formulæ in albo proponuntur. Ibid., 60, 106, 107.-THEOPH,, IV, 6, § 12. 1. 25. § 1.D, de obl. et act., XLIV, 7.

14 GAIUS, IV, 47. Sed ex quibusdam causis prætor et in jus et in factum conceptas formulas proponit, velut depositi et commodati. Illa enim ormula quæ ita concepta est : JUDEX ESTO: QUOD AULUS AGERIUS APUD

MERIUM NEGIDIUM MENSAM ARGENTEAM DEPOSUIT, QUA DE re agitur, quidQUID OB EAM REM N. NEGIDIUM A. AGERIO DARE FACERE OPORTET EX FIDE BONA EJUS, ID JUDEX N. NEGIDIUM A. AGERIO CONDEMNATO...., SI NON PARET ABSOL

d'agir aux personnes en puissance d'autrui 1. Quand le procès portait sur une question que l'édit n'avait pas prévue, le préteur, s'il trouvait la demande admissible 1, rédigeait librement une formule calculée sur la nature du fait en litige. Quand l'action reposait sur une fiction ou sur une analogie", on employait la formule directe convenablement modifiée 1o,

18

VITO, in jus concepta est. Ast illa formula, quæ ita concepta est; JUDEX ESTO; SI PARET A. AGERIUM APUD N, NEGIDium mensam arGENTEAM DEPOSUISSE, EAQUE DOLO MALO N. NEGIDII A. AGERIO REDDITAM NON ESSE QUANTI EA RES ERIT, TANTAM PECUNIAM JUDEX N. NEGIDIUM A. AGERIO CONDEMNATO SI NON PARET ABSOLVITO, in factum concepta est. Similes etiam commodati formulæ sunt. Ibid., 60; sup., n. 12.

15 L. 9, D., de obl. et act. D., XLIV, 7. Filiusfamilias suo nomine nullam actionem habet, nisi injuriarum, et quod vi aut clam, et depositi, et commodati, ut Julianus putat.-1. 13, ibid. In factum actiones etiam filii familiarum possunt exercere.

16 L, 7, § 2, D, de Pact., II, 14. Sed et si in alium contractum (un contrat ayant un nom) res non transeat, subsit tamen causa, eleganter Aristo Celso respondit esse obligationem; ut puta dedi tibi rem, ut mihi aliam dares; dedi, ut aliquid facias, hoc auvákhaya esse, et hinc nasci civilem obligationem. Et ideo puto recte Julianum a Mauriciano reprehensum in hoc dedi tibi Stichum, ut Pamphilum manumittas, manumisisti; evictus est Stichus; Julianus scribit in factum actionem a prætore dandam; ille ait civilem incerti actionem, id est præscriptis verbis, sufficere; esse enim contractum, quod Aristo váhhaya dicit, unde hæc nascitur actio, l. 16, § 1, D, de præscript. verb., XIX, 5.

[ocr errors]

17 C'est ce qu'on nommait une actio utilis. 1.11, 1. 21, D, præscrip. verb. XIX, 5, l. 7, § 1; D., de Relig., XI, 7. 1, 5, § 12. D., de his qui effud., IX, 3. L'actio præscriptis verbis se nomme aussi utilis in factum actio, 1. 26, § 3, D., de Pact. dotal., XXIII, 4.

18 GAIUS, IV, 34. Habemus adhuc alterius generis fictiones in quibusdam formulis: velut cum is, qui ex [edicto] bonorum possessionem petit, ficto se herede agit; cum enim, prætorio jure et non legitimo, succe dat in locum defuncti, non habet directas actiones, et neque id quod defuncti fuit, potest intendere suum esse, [neque id quod defuncto de] bebatur potest intendere dari sibi oportere. Itaque ficto se herede intendit, velut hoc modo: JUDEX ESTO; SI A. AGERIUS, id est ipse actor L. SEIL HERES ESSET, TUM SI is fundus de QUO AGITUR EX JURE QUIRITIUM EJUS ESSET; [yel si quid debe]batur L. Seio, præposita simili [fictione, intentio] itą subjicitur ; tum si paret N. NEgidium A, AGERIO SESTERTIUM

On distinguait quatre parties dans la formule : la demonstratio, c'est-à-dire l'indication du fait qui servait de base à l'action, (Aulus Agerius a vendu un esclave à Numerius Negidius); l'intentio, qui énonçait la prétention du demandeur,

X MILLIA DARE OPORTERE, 35. Similiter et bonorum emptor ficto se herede agit. Sed interdum et alio modo agere solet; nam ex persona ejus, cujus bona emerit sumpta intentione, convertit condemnationem in suam personam; id est, ut quod illius esset, vel illi dare oporteret, eo nomine adversarius huic condemnetur: quæ species actionis appellatur Rutiliana, quia a prætore Publio Rutilio, qui et bonorum venditionem introduxisse dicitur, comparata est. Superior autem species actionis, qua ficto se herede bonorum emptor agit, Serviana vocatur. 36. [Ejusdem generis est, quæ Publiciana vocatur.] Datur autem hæc actio ei, qui ex justa causa traditam sibi rem nondum usucepit, eamque amissa possessione petit : nam quia non potest eam ex jure Quiritium suam esse intendere, fingitur rem usucepisse, et ita, quasi ex jure Quiritium dominus factus esset, intendit hoc modo: JUDEX ESTO; SI QUEM HOMINEM A. AGERIUS EMIT... EI TRADITUS EST, ANNO POSSEDISSET, TUM SI EUM HOMINEM DE QUO AGITUR, EJUS EX JURE QUIRITIUM ESSE OPORTERET, et reliqua. 37. Item civitas Romana peregrino fingitur, si eo nomine agat, aut cum eo agatur, quo nomine nostris legibus actio constituta est, si modo justum sit eam actionem etiam ad peregrinum extendi: velut si furti agat peregrinus, aut cum eo agatur, formula ita concipitur: JUDEX ESTO: SI PARET [OPE] CONSILIOVE DIONIS SERVII FILIO FURTUM FACTUM ESSE PATERÆ AUREÆ, QUAM OB REM EUM, SI CIVIS ROMANUS ESSET, PRO FURE DAMNUM DECIDERE OPORTERET, et reliqua. Item si peregrinus furti agat, civitas ei Romana fingitur. Similiter si ex lege Aquilia peregrinus damni injuriæ agat, aut cum eo agatur, ficta civitate Romana judicium datur. 38. Præterea aliquando adversarium fingimus nostrum capite deminutum non esse : nam si ex contractu nobis obligatus obligatave sit, et, capite deminutus deminuta ve fuerit, velut mulier per coemptionem, masculus per adrogationem, desinit jure civili debere nobis, nec directo intendere [jure licet] dare eum eamve oportere; sed ne in potestate ejus sit jus nostrum corrumpere, introductum est contra eum eamve actio utilis, rescissa capitis deminutione, id est, in qua fingitur capite deminutus deminutave non esse. Frag. Vat., § 90. Paul nous apprend que cette distinction des actions directes et utiles n'eut de valeur que dans la seule procédure formulaire. 1. 47, § 1, D., de Negot. gest., III, 5. Nec refert, directa quis, an utili actione agat vel conveniatur ; quia in extraordinariis judiciis, ubi conceptio formularum non observatur, hæc subtilitas supervacua est, maxime quum utraque actio ejusdem potestatis est, eumdemque habet effectum.

le point dont le juge avait à rechercher le bien ou le mal fondé (s'il est prouvé que, sur cet esclave, Aulus Agerius avait le droit de propriété quiritaire); l'adjudicatio, qui, en certains cas, autorisait le juge à faire le partage entre les parties, donnant à l'une, ôtant à l'autre; enfin la condemnatio, qui attribuait au juge le droit de condamner ou d'absoudre suivant le résultat de ses recherches (que le juge condamne Numerius Negidius à payer dix mille sesterces à Aulus Agerius; si la chose n'est pas prouvée, qu'il le renvoie de la plainte 19). Ces quatre parties e se rencontraient pas nécessairement toutes ensemble dans une même formule 20. Le plus ordinairement on trouvait réunies la démonstration, l'inten

19 GAIUS, IV, 39. Partes autem formularum hæ sunt: demonstratio, intentio, adjudicatio, condemnatio. 40. Demonstratio est ea pars formulæ quæ præcipue... inseritur, ut demonstretur res de qua agitur, velut hæc pars formulæ : QUOD A. AGERIUS N. NEGIDIO HOMINEM VENDIDIT. Item hæc : QUOD AULUS AGERIUS APUD N. NEGIDIUM HOMINEM DEPOSUIT. 41. Intentio est ea pars formulæ, qua actor desiderium suum concludit, velut hæc pars formulæ est : Si PARET N. NEGIDIUM A. A. Sestertium X MILLIA DARE OPORTERE; item hæc : QUIDQUID paret N. NegIDIUM A. AGERIO DARE FACERE OPORTERE; item hæc SI PARET HOMINEM EX JURE QUIRITIUM AULI AGERII ESSE. 42. Adjudicatio est ea pars formulæ qua permittitur judici rem alicui ex litigatoribus adjudicare: velut si inter coheredes familiæ ersciscundæ agatur, aut inter socios communi dividundo, aut inter vicinos finium regundorum, nam illic [ita est] QUANTUM ADJUDICARI oportet, JUDEX TITIO ADJUDICATO. 43. Condemnatio est ea pars formulæ qua judici condemnandi absolvendive potestas permittitur, velut hæc pars formulæ: JUDEX N. NEGIDIUM A. AGerio sestertium X MILLIA CONDEMNA, SI NON PARET ABSOLVE; item hæc: JUDEX N. NEGIDIUM A. AGERIO DUMTAXAT X MILLIA CONDEMNA, SI NON PARET ARSOLVITO; item hæc : JUDEX N. NEGIDIUM X MILLIA CONDEMNATO, et reliqua, ut non adjiciatur.

20 GAIUS, IV, 44. Non [tamen] istæ omnes partes simul inveniuntur, sed quædam inveniuntur, quædam non inveniuntur. Certe intentio aliquando sola invenitur, sicut in præjudicialibus formulis : qualis est, qua quæritur, aliquis libertus sit, vel quanta dos sit, et aliæ complures. Demonstratio autem et adjudicatio et condemnatio nunquam solæ inveniuntur nihil omnino sine intentione vel condemnatione valet [demonstratio]; item condemnatio sine demonstratione vel intentione vel adjudicatione nullas vires habet : ob id nunquam solæ inveniuntur.

tion et la condamnation ". Dans les formules in factum concepta, la démonstration se confondait dans l'intention 22.

Quelquefois, suivant les circonstances, on faisait précé→ der la formule de certaines demandes ou de certaines réserves; cette indication préliminaire se nommait prescriptio parce qu'elle était écrite en tête de la formule.

23

Disons enfin que la procédure formulaire était en vigueur en dehors de Rome dans les villes qui avaient le droit de cité 24, et qu'on l'employait également devant les magistrats romains qui dans les provinces exerçaient la juridiction 25.

21 Voyez par ex. GAIUS, IV, 47 (sup., n. 14), 136. L. Rubria de Gallia Cisalp., c. 20.

22 GAIUS, IV, 46, 47, 60. (Sup., n. 12.)

23 GAIUS, IV, 130. Videamus etiam de prescriptionibus, quæ receptæ sunt pro actore. 131. Sæpe enim ex una eademque obligatione aliquid jam præstari oportet, aliquid in futura præstatione est: velut cum in singulos annos vel menses certam pecuniam stipulati fuerimus : nam finitis quibusdam annis aut mensibus hujus quidem temporis pecuniam præstari oportet; futurorum autem annorum sane quidem obligatio contracta intelligitur, præstatio vero adhuc nulla est. Si ergo velimus id quidem, quod præstari oportet, petere et in judicium deducere, futuram vero obligationis præstationem in incerto relinquere, necesse est ut cum hac præscriptione agamus: EA RES AGATUR CUJUS REI DIES FUIT; alioquin si sine hac præscriptione egerimus ea scilicet formula, qua incertum petimus, cujus intentio his verbis concepta est: QUIDQUID PARET N. N. A. A. DARE FACERE OPORTERE, totam obligationem, id est, etiam [futuram] in hoc judicium deducimus et quantumvis... Item si verbi gratia ex empto agamus, ut nobis fundus mancipio detur, debemus ita præscribere: Ea res agatur de FUNDO MANCIPANDO : [ut] postea si velimus vacuam possessionem nobis tradi, de tradenda... possimus. [Nam] totius illius juris obligatio illa intenta actione : QUIDQUID ob eam rem N. N. A. A. DARE FACERE OPORTERET, per intentionem consumitur, ut postea nobis agere volentibus de vacua possessione tradenda nulla supersit actio. 132. Præscriptiones autem appellatas esse ab eo, quod ante formulas præscribuntur, plus quam manifestum est. Voyez des exemples de ces præscriptiones, 1. 18, § 2. D. Famil. ercis., X, 2. — l. 18, D. de Don., XXXIX, 5. I. 2, § 2. I. 19, § 2. D. de Prec., XLIII, 26. Cic. de Or. 1.37. 24 C'est ce que prouve la loi Rubria, qui détermine en certains points les procédures à suivre dans la Gaule Cisalpine.

CIC., Divin., 17; in Verr., III, 22, 28.

« PreviousContinue »