Page images
PDF
EPUB

II. Gang und Formen des Verfahrens in iure.

§ 192. (§ 6.) A. Die Legis actiones.*)

I. In ältester Zeit mußten die Parteien in iure ihre R-behauptungen in bestimmten, rechtlich feststehenden und dem Wortlaute der Geseze genau nachgebildeten (§ 7. II. C.) Formeln-legis actiones -, welche in solenner, von entsprechenden ritualmäßigen und symbolischen Handlungen begleiteter Rede und Gegenrede bestanden, zusammenfassen. Den R-streit mußten die Parteien unter Assistenz des Prätors in eigener Person verhandeln; Stellvertretung war regelmäßig unzulässig.

[ocr errors]

a. Actiones, quas in usu veteres habuerunt, legis actiones appellabantur, vel ideo quod legibus proditae erant, . . vel ideo quia ipsarum legum verbis accommodatae erant et ideo immutabiles proinde atque leges observabantur: unde eum, qui de vitibus succisis ita egisset, ut in actione vites nominaret, responsum est rem perdidisse, quia debuisset ! arbores nominare, eo quod lex XII tabularum, ex qua de vitibus succisis actio competeret, generaliter de arboribus succisis loqueretur. Gaj. IV. § 11.

b. Nemo alieno nomine lege agere potest. Ulp. l. 123 pr. D. de R. J. 50, 17. nisi pro populo, pro libertate, pro tutela. pr. I. de his p. q. ag. 4, 10.

[ocr errors]

II. Solcher legis actiones gab es fünf:

-

A. Die L. A. sacramento, die ordentliche und regelmäßige Prozeßform, lief hinaus auf Einsehung einer dem Staate verfallenden Wett (Eid-?) u. Straffumme, zu welcher jede Partei die andere für den Fall, daß ihre aufgestellte R-behauptung ungerechtfertigt wäre, aufforderte, und über welche (damit zugleich indirekt über den streitigen Anspruch) dann in iudicio 'utrius sacramentum iustum, utrius iniustum' entschieden wurde. Bei der L. A. in rem mit vindicatio und contravindicatio (manum conserere) wie insbesondere beim Eigenthumsstreite-war jede Partei zugleich Kläger und Beklagter, und hatte mit der Behauptung ihres R. auch den Beweis desselben zu führen. (Doppelseitigkeit des Verfahrens.) Der einstweilige Besih wurde hier von dem Magistrate der einen Partei

[ocr errors]

gegen Cautionsstellung wegen eventueller Herausgabe der Sache cum omni causa (praedes litis et vindiciarum) zugesprochen (vindicias dicere); bei Freiheitsprozessen (§ 40. I.) wurden die vindiciae stets secundum libertatem ertheilt. Vgl. auch § 27. II. a. § 37. II. B. a. § 52 IV. a. § 79. II.

a. Sacramenti actio generalis erat: de quibus enim rebus ut aliter ageretur, lege cautum non erat, de his sacramento agebatur; eaque actio.. periculosa erat. ., nam qui victus erat, summam sacramenti praestabat poenae nomine, eaque *) Karlowa, d. Röm. Civilproz. 3. 3. der Legisaktionen. Berl. 1872.

in publicum cedebat praedes que eo nomine praetori dabantur §. Poena autem sacramenti aut quingenaria erat aut quinquagenaria: nam de rebus mille aeris plurisve quingentis assibus, de minoris vero quinquaginta assibus sacramento contendebatur; nam ita lege XII tab. cautum erat. At si de libertate hominis controversia erat, .. ut quinquaginta assibus contenderetur eadem lege cautum est, favore scilicet libertatis, ne onerarentur adsertores. Gaj. IV. § 13. 14.

b. AIO TE MIHI DARE OPORTERE.

QVANDO NEGAS, TE SACRA

MENTO QVINGENARIO PROVOCO. Probus de notis iur. § 4. c. Si in rem agebatur, mobilia quidem et moventia, quae modo in ius adferri adducive possent, in iure vindicabantur in hunc modum. Qui vindicabat festucam tenebat; deinde ipsam rem adprehendebat, veluti hominem, et ita dicebat: HVNC EGO HOMINEM EX IVRE QVIRITIVM MEVM *) ESSE AIO; SECVNDVM SVAM CAVSAM SICVT DIXI, ECCE TIBI, VINDICTAM

IMPOSVI, et simul homini festucam imponebat. Adversarius eadem similiter dicebat et faciebat. Cum uterque vindicasset, praetor dicebat: MITTITE AMBO HOMINEM. Illi mittebant. Qui prior vindicaverat, ita adversarium interrogabat: POSTVLO ANNE DICAS QVA EX CAVSA VINDICAVERIS? ille respondebat: IVS FECI SICVT VINDICTAM IMPOSVI. Deinde qui prior vindicaverat, dicebat: QVANDO TV INIVRIA VINDICAVISTI, D AERIS SACRAMENTO TE PROVOCo; adversarius quoque dicebat: SIMILITER ET EGO TE . . . Postea praetor secundum alterum eorum vindicias dicebat, id est interim aliquem possessorem constituebat eumque iubebat praedes adversario dare litis et vindiciarum, id est rei et fructuum .. Festuca autem utebantur quasi hastae loco, signo quodam iusti dominii, quod maxime sua esse credebant, quae ex hostibus cepissent; unde in centumviralibus iudiciis hasta praeponitur. Gaj. IV. § 16.

d. Si qua res talis erat, ut sine incommodo non posset in ius adferri vel adduci, veluti si columna aut grex alicuius pecoris esset, pars aliqua inde sumebatur, deinde in eam partem quasi in totam rem praesentem fiebat vindicatio; . . similiter si de fundo vel de aedificio controversia erat, pars aliqua inde sumebatur, . . veluti ex fundo gleba et ex aedibus tegula. Gaj. § 17 ibid.

*) Oder: LIBERVM, IN POTESTATE MEA u. dgl. (vgl. § 37. II. B. a. § 40. I. § 54. I. a.) Der Sag sec. s. caus. s. d., welcher nicht zu zerreißen und mit dem Folgenden zu verbinden ist, enthält die rechtliche Begründung des vind. imponere (,,gemäß dieser seiner ihm anhaftenden R-qualität, kraft dessen er mir gehört u. dgl., wie ich es gesagt", kurz,, deswegen“) und kann als Verbindungsglied zwischen der R-behauptung und der Erklärung der vindicatio gar nicht fehlen.

B. Die L. A. per manus iniectionem war eine in ihrem schließlichen Erfolge ursprünglich die Vernichtung des caput herbeiführende strenge exekutivische Schuldklage, bei welcher der Schuldner nicht in eigener Person den Prozeß führen konnte, sondern eines für ihn mit der Gefahr der Verurtheilung auf das Doppelte den Prozeß übernehmenden Vinder bedurfte, um der addictio und Abführung in die Schuldknechtschaft zu entgehen. Ursprünglich bestimmt gegen den iudicatus, confessus (§ 27. I. II.) und den Nerusschuldner (§ 116), wurde sie im 5. Jahrh. auch auf andere liquide Geldforderungen übertragen, jedoch gleichzeitig in ihrer Strenge abgeschwächt. (Manus iniectio 'pro iudicato' 'pura'; vgl. § 118.

III. c. 2. § 133. I. § 182. I. b. § 205. II. a.) a. Per manus iniectionem de his rebus agebatur, de quibus ut ita ageretur, lege aliqua cautum est, velut iudicati lege XII tabularum; quae actio talis erat: qui agebat, sic dicebat: QVOD TV MIHI IVDICATVS (sive DAMNATVS) ES SESTERTIVM X MILIA, QVANDO NON SOLVISTI, OB EAM REM EGO TIBI SESTERTIVM X MILIVM IVDICATI MANVM INICIO, et simul aliquam partem corporis eius prendebat; nec licebat iudicato manum sibi depellere et pro se lege agere, sed vindicem dabat qui pro se causam agere solebat; qui vindicem non dabat, domum ducebatur ab actore et vinciebatur. §. Postea quaedam leges ex aliis quibusdam causis pro iudicato manus iniectionem in quosdam dederunt, sicut lex Publilia in eum, pro quo sponsor dependisset, si in sex mensibus proximis, quam pro eo depensum esset, non solvisset sponsori pecuniam; item lex Furia de sponsu adversus eum, qui a sponsore plus quam virilem partem exegisset §. Sed aliae leges in multis causis constituerunt quasdam actiones per manus iniectionem, sed puram i. e. non pro iudicato, veluti lex Furia testamentaria . . §. Ex quibus legibus cum agebatur manum sibi depellere et pro se lege agere reo licebat; nam et actor in ipsa legis actione non adiicebat hoc verbum PRO IVDICATO, sed nominata causa, ex qua agebat, ita dicebat: OB EAM REM EGO TIBI MANVM INICIO §. Sed postea lege Vallia [Valeria?], excepto iudicato et eo pro quo depensum est, ceteris omnibus, cum quibus per manus iniectionem agebatur, permissum est, sibi manum depellere et pro se lege agere. Gaj. IV. § 21-25. b. Confessi aeris ac debiti iudicatis triginta dies sunt dati conquirendae pecuniae causa. ⚫ eosque dies decemviri 'iustos' appellaverunt, velut quoddam iustitium i. e. iuris inter eos quasi interstitionem quandam et cessationem, quibus diebus nihil cum his agi iure posset. Post deinde nisi dissolverent, ad praetorem vocabantur et ab eo quibus erant iudicati addicebantur, nervo quoque et compedibus vinciebantur. Erat autem ius interea paciscendi ac nisi

[ocr errors]
[ocr errors]

...

pacti forent, habebantur in vinculis dies sexaginta. Inter
eos dies trinis nundinis continuis ad praetorem in comitium
producebantur, quantaeque pecuniae iudicati essent, praedi-
cabatur. Tertiis autem nundinis capite poenas dabant aut
trans Tiberim peregre venum ibant. Si plures forent,
quibus reus esset iudicatus, secare, si vellent, atque partiri
corpus addicti sibi hominis permiserunt. Et quidem verba
ipsa legis [sc. XII tab.] dicam: TERTIIS NVNDINIS PARTIS
SECANTO; SI PLVS MINVSVE SECVERVNT,
Gell. XX. 1 § 42—44. 46–49.

SE FRAVDE ESTO.

C. Die anomalische L. A. per pignoris capionem war eine für gewisse, wegen ihrer sakralen oder publizistischen Natur privilegirte Forderungen eingeführte solenne Privatpfändung, über deren weiteren Verlauf wir nicht unterrichtet sind.

Per pignoris capionem lege agebatur de quibusdam rebus moribus, de quibusdam lege. §. Introducta est moribus rei militaris: nam et propter stipendium licebat militi ab eo qui id distribuebat, nisi daret, pignus capere (dicebatur autem ea pecunia..aes militare); item propter eam pecuniam licebat pignus capere, ex qua equus emendus erat, quae pecunia dicebatur aes equestre; item propter eam pecuniam, ex qua hordeum equis erat comparandum, quae pecunia dicebatur aes hordiarium. §. Lege autem introducta est pignoris capio veluti lege XII tab. adversus eum qui hostiam emisset nec pretium redderet, . . item lege censoria data est pignoris capio publicanis vectigalium publicorum populi Romani adversus eos, qui aliqua lege vectigalia deberent. §. Ex omnibus autem istis causis certis verbis pignus capiebatur et ob id plerisque placebat, hanc quoque actionem legis actionem esse; quibusdam autem placebat legis actionem non esse, primum quod pignoris capio extra ius peragebatur i. e. non apud praetorem, plerumque etiam absente adversario, cum alioquin ceteris actionibus non aliter uti possent, quam apud praetorem praesente adversario, praeterea quod nefasto quoque die, i. e. quo non licebat lege agere, pignus capi poterat. Gaj. IV. § 26-29.

D. Die kaum mehr, als dem Namen nach bekannte L. A. per iudicis arbitrive postulationem war vermuthlich für solche R-sachen bestimmt, welche ihrer Natur nach eine freiere Stellung und ein mehr arbiträres Ermessen des Richters erforderten, wie insbesondere Auseinandersehungssachen (z. B. arbitrium fam. erciscundae, act. rei uxoriae).

E. Die L. A. per condictionem war eine neue einfachere, an Stelle der schwerfälligen sacramenti actio tretende Prozeßform für streng einseitige, auf ein certum gerichtete Forderungen, welche den Uebergang zu dem Verfahren per formulas vermittelte.

Sie

bestand in einer wohl an die Schuldbehauptung und -ableugnung in iure falls der Kläger es nicht vorzog, dem Beklagten einen Eid über die Schuld zu deferiren (§ 27. II. b.) — sich anknüpfenden Aufforderung an den Beklagen, am 30. Tage zur Einsehung eines iudicium sich wieder einzufinden, woran sich bei Geldforderungen vermuthlich eine pönale (zugleich präjudicielle??) sponsio et restipulatio tertiae partis der Streitsumme reihte. Vgl. § 207. II.

[ocr errors]

condicere autem denuntiare est prisca lingua. Itaque haec quidem actio proprie condictio vocabatur: nam actor adversario denuntiabat, ut ad iudicem capiendum die XXX. adesset §. Haec autem legis actio constituta est per legem Siliam et Calpurniam, lege quidem Silia certae pecuniae, lege vero Calpurnia de omni certa re. Gaj. IV. § 18. 19.

[ocr errors]

B. Das Verfahren per formulas.

§ 194. (§7.) a. Im Allgemeinen. Uebergänge.

I. Später trat in ällmäliger Entwickelung (1. Aebutia c. 550 b. St., leges Iuliae Augusti?) an die Stelle des Legisactionenprozesses, indem man die Solennitäten desselben aufgab, der sog. Formularproz, bei welchem die Parteien in freier Erörterung ihre R-behauptungen in iure vor dem Magistratus vorbrachten, und dieser sodann den Gegenstand des R-streites in einer formula (concepta verba), d. h. einer mit hypothetischem Condemnations- u. Absolutionsbefehle versehenen schriftlichen Instruktion an den Richter, dem die Sache zur Entscheidung überwiesen wurde, kurz feststellte. Damit erlangten die Prätoren einerseits einen ihnen früher mangelnden Einfluß auf die Gestaltung des R-streites und die Form der gerichtlichen Verfolgung des R-anspruches im einzelnen Falle: andererseits die Macht, auf das positive R. selbst modificirend und fortbildend einzuwirken, indem sie nicht bloß für die iure civili begründeten früher einer L. A. theilhaftigen, sondern auch für die nach neuerer R-anschauung eines R-schußes bedürftig erscheinenden Ansprüche kraft magistratischer Machtvollkommenheit, in Ausübung ihrer Jurisdiktionsgewalt actiones gewährten und formulae behufs prozessualer Geltendmachung derselben componirten. (Vgl. § 7. II. B.) Für die meisten Ansprüche bildete so die prätorische Jurisdiktion feststehende formulae aus, welche das Edikt in Gestalt von Formularen zu jedermanns Kenntniß enthielt.

Sed istae omnes legis actiones paulatim in odium venerunt: namque ex nimia subtilitate veterum, qui tunc iura condiderunt, eo res perducta est, ut vel qui minimum errasset, litem perderet; itaque per legem Aebutiam et duas Iulias sublatae sunt istae legis actiones effectumque est, ut per concepta verba i. e. per formulas litigemus. §. Tantum ex

« PreviousContinue »