quam imperio regebat loca, venerabilis vir miraculo littera-· rum, rei novae inter rudes artium homines, venerabilior divinitate credita Carmentae matris, quam fatiloquam ante Sibyllae in Italiam adventum miratae eae gentes fuerant. is tum Euander concursu pastorum trepidantium circa adve- 5 nam manifestae reum caedis excitus postquam facinus facinorisque causam audivit, habitum formamque viri aliquantum ampliorem augustioremque humana intuens, rogitat qui vir esset. ubi nomen patremque ac patriam accepit, „Iove nate, Hercules, salve" inquit: „te mihi mater, veridica inter- 10 pres deum, aucturum caelestium numerum cecinit, tibique aram hic dicatum iri, quam opulentissima olim in terris gens maximam vocet tuoque ritu colat." dextra Hercules data accipere se omen inpleturumque fata ara condita ac dicata ait. ibidum primum bove eximia capta de grege sa- 15 crum Herculi adhibitis ad ministerium dapemque Potitis ac Pinariis, quae tum familiae maxime inelitae ea loca incolebant, factum, forte ita evenit ut Potiti ad tempus praesto essent hisque exta apponerentur, Pinarii extis adesis ad ceteram venirent dapem. inde institutum mansit, donec Pina- 20 rium genus fuit, ne extis sollemnium vescerentur. Potiti ab Euandro edocti antestites sacri eius per multas aetates fuerunt, donec tradito servis publicis sollemni familiae ministerio genus omne Potitiorum interüt. haec tum sacra Romulus una ex omnibus peregrina suscepit, iam tum inmor- 25 talitatis virtute partae, ad quam eum sua facta ducebant, fautor.

t

VIII. Rebus divinis rite perpetratis' vocataque ad concilium multitudine, quae coalescere in populi unius corpus nulla re praeterquam legibus poterat, iura dedit: quae ita sancta generi hominum agresti fore ratus, si se ipse vene5 rabilem insignibus imperii fecisset, cum cetero habitu se augustiorem, tum maxime lictoribus duodecim sumptis fecit. alii ab numero avium quae augurio regnum portenderant, eum secutum numerum putant: me haut paenitet eorum sententiae esse, quibus et apparitores et hoc genus ab Etru10 scis finitimis, unde sella curulis unde toga praetexta sumpta est, numerum quoque ipsum ductum placet: et ita habuisse Etruscos, quod ex duodecim populis communiter creato rege singulos singuli populi lictores dederint. crescebat interim urbs munitionibus alia atque alia adpetendo loca, cum in 15 spem magis futurae multitudinis quam ad id quod tum hominum erat munirent. deinde ne vana urbis magnitudo esset, adiciendae multitudinis causa vetere consilio condentium urbes, qui obscuram atque humilem conciendo ad se multitudinem natam e terra sibi prolem ementiebantur, locum 20 qui nunc septus descendentibus inter duos lucos est, asylum aperit. eo ex finitimis populis turba omnis sine discrimine, liber an servus esset, avida novarum rerum perfugit, idque primum ad coeptam magnitudinem roboris fuit. cum iam virium haud paeniteret, consilium deinde viribus parat. 25 centum creat senatores, sive quia is numerus satis erat, sive quia soli centum erant qui creari patres possent: patres certe ab honore patriciique progenies eorum appellati.

IX. Iam res Romana adeo erat valida ut cuilibet finitimarum civitatum bello par esset: sed penuria mulierum 30 hominis aetatem duratura magnitudo erat, quippe quibus nec domi spes prolis nec cum finitumis conubia essent. tum 17. adiciendae multitudinis causa: PM] alliciendae multitu

dinis causa.

20. asylum aperit: P.-M: asilum apellant: sed llant m. 2. in ras.

29. civitatum: M] civitatium.
31. cum finitumis conubia: P}

'cum finitimis connubia. In
Pet M semper scriptum est

conubium.

ex consilio patrum Romulus legatos circa vicinas gentes misit, qui societatem conubiumque novo populo peterent. urbes quoque ut cetera ex infimo nasci: dein quas sua virtus ac dii iuvent, magnas sibi opes magnumque nomen facere. satis scire, origini Romanae et deos adfuisse et non defu- 5 turam virtutem. proinde ne gravarentur homines cum hominibus sanguinem ac genus miscere. nusquam benigne legatio audita est: adeo simul spernebant simul tantam in medio crescentem molem sibi ac posteris suis metuebant. ac plerisque rogitantibus dimissi, ecquod feminis quoque asy-10 lum apperuissent, id enim demum conpar conubium fore. aegre id Romana pubes passa et haud dubie ad vim spectare res coepit. cui tempus locumque aptum ut daret Romulus, aegritudinem animi dissimulans ludos ex industria parat Neptuno equestri sollemnis Consualia. indici deinde 15 finitimis spectaculum iubet, quantoque apparatu tum sciebant aut poterant concelebrant, ut rem claram exspectatamque facerent. multi mortales convenere, studio etiam videndae novae urbis, maxume proximi quique, Caeninenses, Crustumini, Antemnates. iam Sabinorum omnis multitudo cum 20 liberis ac coniugibus venit. invitati hospitaliter per domos cum situm moeniaque et frequentem tectis urbem vidissent, mirantur tam brevi rem Romanam crevisse. ubi spectaculi tempus venit deditaeque eo mentes cum oculis erant, tum ex composito orta vis, signoque dato iuventus Romana ad 25 capiendas virgines discurrit. magna pars forte, in quem quaeque inciderat, raptae: quasdam forma excellentes primoricat. [Aur. V. 2: ludos Consualia.]

3. quas.
PM m. 1.: qua.
magnas sibi opes magnum-

4.

que nomen facere: M] magnas opes sibi magnumque nomen facere.

19. maxume proximi: PM] ma

xime proximi.

25. ad capiendas virgines: P]
ad rapiendas virgines.
26. in quem quaeq. inciderat:

PM] ut in quem quaeq. inciderat. 27. excellentes: P] excellente. M m. 1.: quasdam forma excellente sunt primoribus pa

1 4

bus patrum destinatas ex plebe homines, quibus datum negotium erat, domos deferebant. unam longe ante alias insignem specie ac pulchritudine a globo Thalassii cuiusdam raptam ferunt, multisque sciscitantibus cuinam eam ferrent, 5 identidem, ne quis violaret, Thalassio ferri clamitatum: inde nuptialem hanc vocem factam. turbato per metum ludicro maesti parentes virginum profugiunt, incusantes violati hospiti foedus deumque invocantes, cuius ad sollemne ludosque per fas ac fidem decepti venissent. nec raptis aut spes 10 de se melior aut indignatio est minor. sed ipse Romulus circumibat docebatque patrum id superbia factum, qui conubium finitimis negassent. illas tamen in matrimonio, in societate fortunarum omnium civitatisque, et quo nihil carius humano generi sit, liberum fore. mollirent modo iras 15 et quibus fors corpora dedisset, darent animos. saepe ex iniuria postmodum gratiam ortam, eoque melioribus usuras viris, quod adnisurus pro se quisque sit, ut cum suam vicem functus officio sit, parentium etiam patriaeque expleat desiderium. accedebant blanditiae virorum, factum purgan20 tium cupiditate atque amore, quae maxime ad muliebre ingenium efficaces preces sunt.

X. Et iam ad modum mitigati animi raptis erant, at raptarum parentes tum maxime sordida veste lacrimisque et querellis civitates concitabant. nec domi tantum indigna25 tiones continebant, sed congregabantur undique ad Titum Tatium regem Sabinorum: et legationes eo, quod maximum

trum destinatas ex plebe cet.,
quo apparet excellentes ha-
bitum esse pro excellente s:
dein m. 2.: quaedam f. e. sunt
p. p. destinatae quas ex plebe.

Ab initio in P erat forme:
ut dubites num a Livio scri-
ptum sit: quasdam formae
excellentis.

2. unam longe ante alias insignem specie aç pulchritudine: unam longe ante

alias specie ac pulchritudine insignem.

3. Thalassii: M ] Talassii.

P: Thalasii.

5. Thalassio: PM ] Talassio.
7. hospiti foedus: P] hospitii
foedus.

11. circumibat: PM] circuibat.
22. et iam: P] iam.

23. parentes tum maxime: PM

Harl. I. ] parentes cum maxime. 24. querellis: PM ] querelis,

Tatii nomen in iis regionibus erat, conveniebant. Caeninenses Crustuminique et Antemnates erant ad quos eius iniuriae pars pertinebat. lente agere his Tatius Sabinique visi sunt: ipsi inter se tres populi communiter bellum parant. nec Crustumini quidem adque Antemnates pro ardore ira- 5 que Caeninensium satis se inpigre movent: ita per se ipsum nomen Caeninum in agrum Romanum impetum facit. sed effuse vastantibus fit obvius cum exercitu Romulus, levique certamine docet vanam sine viribus iram esse. exercitum fundit fugatque, fusum persequitur: regem in proelio ob- 10 truncat et spoliat: duce hostium occiso urbem primo impetu capit. inde exercitu victore, reducto ipse, cum factis vir magnificus tum factorum ostentator haut minor, spolia ducis hostium caesi suspensa fabricato ad id apte ferculo gerens in Capitolium escendit: ibique ea cum ad quercum 15 pastoribus sacram deposuisset, simul cum dono designavit templo Iovis finis cognomenque addidit deo. „Iuppiter Feretri“ inquit, „haec tibi victor Romulus rex regia arma fero, templumque his regionibus quas modo animo metatus sum dedico, sedem opimis spoliis, quae regibus ducibusque ho- 20 stium caesis me auctorem sequentes posteri ferent." haec templi est origo quod primum omnium Romae sacratum est. ita deinde diis visum, nec inritam conditoris templi vocem esse, qua laturos eo spolia posteros nuncupavit, nec multitudine conpotum eius doni vulgari laudem. bina postea 25 inter tot annos tot bella opima parta sunt spolia: adeo rara eius fortuna decoris fuit.

XI. Dum ea ibi Romani gerunt, Antemnatium exerci tus per occasionem ac solitudinem hostiliter in fines Roma

9. iram esse: M. iram: P. 15. escendit: P m. 1. M m. 1. 17. finis: PM] fines. 19. templumque his regionibus: PM] templumque iis regio

nibus.

24. laturos eo spolia: PM] laturos ea spolia.