IV.

De Natalitiorum Christi

et rituum in hoc festo celebrando solemnium origine.

Oratio,

Professionis Theologicae Ordinariae in academia Gissensi adeundae causa

d. XXVI. m. Maii a. MDCCCXXXII. habita

8

Carolo Augusto Credner*),

Theol. D.

De commendando rerum gestarum sive historiae egregio studio tanta, et quidem subtilia ac praeclara, jam pridem

*) Als der Verfasser den Ruf als ordentlicher Professor der Theologie nach Giefsen erhielt, benutzte derselbe die bald nachher eintretenden Weihnachtsferien zu einer Reise von Jena nach diesem Orte. Die Reise selbst fiel gerade in die Tage dieses Festes, so dafs der Verfasser vom Vorabende des Weihnachtsfestes an bei Tage und bei Nacht, genug Stoff zur Wahrnehmung der mancherlei Gebräuche fand, welche mit diesem Feste verbunden sind. In Giefsen selbst wurde demselben ein Backwerk, Figuren allerlei Art darstellend, als etwas dem Orte am Weihnachtsfeste Eigenthümliches bemerklich gemacht. Da mir der Gebrauch solchen Backwerkes schon aus dem Alterthume bekannt war: so bestimmte mich diefs, dasjenige, was ich mir über die Feier des Weihnachtsfestes und dessen Ursprung bemerkt hatte, zu einer Antrittsrede zu benutzen, welche ohne diesen zufälligen Anlass wohl einem andern Gegenstande sich zugewendet hätte. Uebrigens ist diese Rede wörtlich so gehalten worden, wie sie hier gegeben wird, nur dafs die meisten der im Texte selbst angeführten Stellen aus alten Schriftstellern beim Vortrage der Rede, so wie bei dem hier folgenden Abdrucke derselben die besondern Anreden nebst dem bei solcher Gelegenheit üblichen Schlusse weggelassen wurden. Credner.

proposuerunt viri ingenii acumine atque orationis suavitate excellentes, ut recte mihi verendum esset, ne munus plane inutile in me susciperem, si praesentibus Vobis, Auditores, eadem de re verba facere vellem. Namque Vos omnes probe scitis, quam multum historiae studium ad excolendos atque corroborandos hominum animos valeat, et quantam vim in bonarum literarum studiis promovendis exerceat: quae quidem studia, historiae studio neglecto, aut manca et imperfecta semper manent, aut vanarum opinionum farragine opprimuntur atque corrumpuntur. Sola historia duce aditus patet ad veri rectique sanctos recessus. Ne ea quidem, quae, ad praesentem rerum statum pertinentia, quotidie ante oculos nostros eveniunt, quaeque nosmet ipsi facere solemus, mores et consuetudines quotidianos dico, historia praetermissa, recte intelligi atque diiudicari possunt. Quare illi, quos rerum gestarum accuratior cognitio fugit, rebus sive civilibus sive ecclesiasticis gerendis utique impares sunt existimandi. Inprimis vero ritibus in ecclesia Christiana receptis multa insunt, quorum occulta origo et vis nonnisi historiae ope recte percipi potest. Liceat igitur mihi Theologo sententiam propositam paucis exponere, exemplo ex institutis ecclesiasticis repetito.

Brumae inertis aspero tempore, quando tota rerum natura vestimento funebri quasi induta conspicitur, summo splendore et apparatu summaque laetitia Christi Natalitia celebrantur. Festorum maximum haec Natalitia facile dixeris, a teneris inde annis nota omnibus et dilecta. Feriae maiores tunc aguntur; media ipsa nocte in ecclesiis luminibus multis collustratis sacri habentur conventus; invicem dantur cuiuscunque generis dona, inprimis poma, nuces, placentae, cerae, vestes, pecuniae atque alia id genus. Summo animi desiderio per totum annum a pueris atque puellis haec exspectantur Natalitia; laeti immiscentur parentes gravesque senes communi laetitiae.

In Christi honorem et memoriam haec omnia ab initio instituta vulgo perhibentur, plerosque quum fugiat, omnes fere ritus in celebrandis Christi Natalitiis solemnes ethnicae originis esse et ab antiquissimis inde temporibus, iisdem,

quibus nos solemnia nati Christi laetabundi celebramus, diebus, apud veteres tam Graecos quam Romanos, apud Aegyptios, Persas atque Indos aut obtinuisse olim aut adhuc obtinere,

Veteres Romani, ut ab his proximis nobis exordium ducam, mense Decembri, tristissimo anni tempore 1), Saturnalia in Saturni honorem quotannis celebrabant, de quibus Mummius), vetus poeta Romanus:

Nostri (inquit) maiores veluti bene

Mulla instituere, sic hoc optime: frigore
Fecere summo dies septem Saturnalia.

Sub Saturno enim, qui regno pulsus et in Latium delatus regnum cum Jano, Latii rege, communicasse dicitur, aurea perhibent fuisse saecula. Saturnus, Justino 3) auctore, ,,tantae iustitiae fuisse traditur, ut neque servierit sub illo quisquam, neque quicquam privatae rei habuerit; sed omnia communia et indivisa omnibus fuerint, veluti unum cunctis patrimonium esset." Inde factum est, ut, quotiescunque magna Saturni festa a Romanis instaurarentur, omnes summo gaudio non fruerentur, sed exsultarent et quasi diffluerent 4).

Feriae tunc actae publicae, olim, ut videtur, unius diei spatio comprehensae, postea ab Imperatoribus, quo publicam laetitiam, ut Suetonius 5) refert, in perpetuum augerent, ad sex vel septem adeò dies extensae sunt. Per omnes Saturnalium dies: clausae sunt scholae, bellum indicere, iudicia agere poenasque a nocentibus sumere nefas habitum est ").

1) Lucian. Saturnalia, 9.

2) Apud Macrob. Saturnal. 1. 10.

8) XLIII. 1, 3. Lucian. Saturn, 7.

4) Plutarch. Quaestion. Rom. 34. : Mɛylorŋs avrois kogtys twv Ko̟oνίων καθεστούσης καὶ συνουσίας τε πλεῖστας καὶ ἀπολαύσεις ἔχειν δοκούσης. Lucian. Saturnalia, 5 : Εἰ μὴ ἑορτὴν, ὦ οὗτος, ἤγομεν, καὶ με θύειν ἐφίετο, καὶ λοιδορεῖσθαι τοῖς δεσπόταις ἐπ' ἐξουσίας, ἔγνως ἄν etc. Eiusd. Chronosolon, 13.

5) Caligula 17.

Macrob.

cf. Lucian. Saturn. 2. Mummius 1. c. ap. Martial. XIV. 72,

Martial. Epigr. V. 85. Macrob. Sat.

6) Plin. Epist. VIII. 7. I, 8. Sueton, Aug, 32.

-

In templis Saturnalium diebus Saturni sacerdotes aperto capite et coccinea induti veste sacra solemnia procurant; fumant thure altaria cereisque accensis fulgent; gladiatorum ludi publici in honorem Dei, olim sanguine placati, instituuntur 7).

Volvitur per plateas ingens laetitia exsultantium turba, io clamans, io, bona Saturnalia; hilares ubique plausus et cantus et lusus. Servi togati et pileo, libertatis,signo, tecti dominorum societatibus laetis immiscentur 8). Omni per hos dies loci atque ordinis discrimine sublato, servi una cum liberis sacra faciunt; exaequato omnium iure servi cum dominis passim in conviviis recumbunt, ipsi domini cum servis ludunt iisque inter epulas cibos ministrant, unde illud Ausonii 9):

Aurea nunc revocat Saturni festa December,

Nunc tibi cum domino ludere, verna, licet,

et Horatii 10) servum exhortantis:

Age, libertate Decembri,

Quando ita maiores voluerunt, utere, narra.

Quam loquendi libertatem licentiam iustam dicit Seneca), tragoediarum scriptor; etenim Saturnalibus tota servis licentia permittitur 12).

Mutua munera, Saturnalitia dicta, ultro citroque comme ant 13). Dono dantur cerei, reducis his ipsis diebus ab extremis coeli regionibus solis lumen quasi referentes; Saturnus enim erat, qui temporum cursum contineret 14). Dono dantur nuces alearum ludis aptae, dantur suaveolentia po

7) Lipsius, Saturn. serm. 1. 5. Tertullian. de pallio, 4.

8) Macrob. Sat. I. 7. Tacit. Annales, XIII. 15. Arrian. Epict. 1. 25. Lucian. Saturn. 7.

13) Lucian. Chronosolon, 16. Martial. I, 18. Macrob. I, 7. 14) Cicero, de nat. Deor, II, 25.

ma15); neque defuere dulces pistorum placentae 16), in mille exstructae figuras, quales Gissa nunc profert, neque sigillaria varii generis, quae quidem inprimis duobus ultimis Saturnalium diebus dono missa sunt, unde his ipsis diebus nomen Sigillaribus impositum est 17). Dono dantur pecuniae, phialae, vini amphorae, lepores, gallinae, graciles ligulae, chartae, mappae, libri, carmina, scriptiunculae 18) qualescunque, atque, ut paucis dicam, cuiuscunque generis res, quales nitidis versibus Horatius 19) comprehendit :

Donarem pateras grataque commodus,
Censorine, meis aera sodalibus;

Donarem tripodas, praemia fortium
Graiorum; neque tu pessima munerum
Ferres,

Gaudes carminibus: carmina possumus
Donare et pretium dicere muneris.

Praeterea dona uberiora Saturnalium tempore data sunt pauperibus 20), quin imo a Suetonio 21) memoriae proditum est, ab Imperatoribus populi auram captantibus dona data esse vel totius populi gregi. Augustus, inquit, Saturnalibus modo munera dividebat, vestem et aurum et argentum, modo nummos omnis notae, eliam veteres regios ac peregrinos, interdum nihil, praeter cilicia et spongias, et rutabula et forpices, atque alia id genus.

Exactis Saturnalium hilarium diebus festis, tristes redierunt pueri ad scholas, tristis clamavit vulgus 22):

Saturnalia transiere tota.

15) Martial. V. 85. Lucian. Saturn. 8. et 9. Chronosolon, 18. 16) Lucian. Chronosol, 16. Martial, XIV. 222. Apulei. Metam. 17) Macrob. L. 10. Sueton. Claud. 5. Spartian. Hadr. 17.