solitum est anni quarti studiosos Graeco et consueto quodam uocabulo AÝTac appellari, habeant quidem, si maluerint, hoc cognomen: pro responsis autem prudentissimi Pauli, quae antea ex libris uiginti tribus uix in decem et octo recitabant, per iam expositam confusionem eos legentes, decem libros singulares, qui ex quattuordecim quos antea enumerauimus supersunt, studeant lectitare: multo maioris et amplioris prudentiae ex eis then- 5 saurum consecuturi, quam quem ex Paulianis habebant responsis. et ita omnis ordo librorum singularium a nobis compositus et in decem et septem libros partitus eorum animis inponetur (quem in duabus digestorum partibus posuimus, id est quarta et quinta, secundum septem partium distributionem) et quod iam primis uerbis orationis nostrae posuimus, uerum inueniatur1, ut ex triginta sex librorum recitatione fiant iuuenes perfecti et ad omne 10 opus legitimum instructi et nostro tempore non indigni: duabus aliis partibus, id est sexta et septima nostrorum digestorum, quae in quattuordecim libros compositae sunt, eis depositis, ut possint postea eos et legere et in iudiciis ostendere. quibus si bene sese imbuerint et in quinti anni, quo prolytae nuncupantur, metas constitutionum codicem tam legere quam suptiliter intellegere studeant, nihil eis legitimae scientiae deerit, sed omnem 15 ab initio usque ad finem suis animis anplectantur, et (quod paene in alia nulla euenit arte, cum etsi uilissimae sint, omnes tamen infinitae sunt) haec sola scientia habeat finem mira6 bilem, in praesenti tempore a nobis sortita. Discipuli igitur omnibus eis legitimis arcanis reseratis nihil habeant absconditum, sed omnibus perlectis, quae nobis per Triboniani uiri excelsi ministerium ceterorumque composita sunt, et oratores maximi et iustitiae satellites 20 inueniantur et iudiciorum optimi tam athletae quam gubernatores in omni loco aeuoque 7 felices. Haec autem tria uolumina a nobis composita tradi eis tam in regiis urbibus quam in Berytiensium pulcherrima ciuitate, quam et legum nutricem bene quis appellet, tantummodo uolumus, quod iam et a retro principibus constitutum est, et non in aliis locis quae a maioribus tale non meruerint priuilegium: quia audiuimus etiam in Alexandrina splendi- 25 dissima ciuitate et in Caesariensium et in aliis quosdam imperitos homines deuagare et doctrinam discipulis adulterinam tradere: quos sub hac interminatione ab hoc conamine repellimus, ut, si ausi fuerint in posterum hoc perpetrare et extra urbes regias et Berytiensium metropolim hoc facere, denarum librarum auri poena plectantur et reiciantur ab ea 8 ciuitate, in qua non leges docent, sed in leges committunt. Illud autem, [Const. Deo auct. § 13 30 quod iam cum ab initio hoc opus mandantes 2 in nostra oratione et post completum in alia nostri || numinis constitutione scripsimus, et nunc utiliter [Const. Tanta et ▲édwken § 22 f. 15 ponimus, ut nemo audeat eorum qui libros conscribunt sigla in his ponere et per compendium ipsi legum interpretationi uel compositioni maximum adferre discrimen: scituris omnibus librariis, qui hoc in posterum commiserint, quod post criminalem poenam etiam 35 aestimationem libri in duplum domino eius, si nescienti dederint, inferre compellentur : cum et ipse, qui talem librum comparauerit, pro nihilo eum habebit, nemine iudice ex tali 9 libro fieri recitationem concedente, sed pro non scripto eum haberi disponente. Illud uero satis necessarium constitutum cum summa interminatione edicimus, ut nemo audeat neque F(C) 1 inuenietur (Hal.)? 2 requiritur mandauimus 1 graeco] praeco F1 | AYTAC F1 2 si om. F1 letae] optimatulaetae F1 | gubernatores] F3, quebernatores F1 22 felices] sfilices F1 | bolumina F1 no'no'bis F | re'ï'giis F 23 beryti ensium pulcherrima ciuitate quam et le gum F2 24 uolumus] tradi uolumus F1 25 a om. F1 etiam] quotiam F1 | splendedissima F1 26 caesarieetsium F1 27 dociprinam F1 28 in posterum 'in' hoc F | perpetrare 'et' extra F2 29 plectentur F | ea] eo F1 31 cum] sic F 33 libro's F2 35 criminalimen Fetiam aestimatione'm F3 37 pro nihilo F3 38 pro non pro scripto F habere F1 (em. F3) in hac splendidissima ciuitate neque in Berytiensium pulcherrimo oppido ex his, qui legitima peragunt studia, indignos et pessimos, immo magis seruiles et quorum effectus iniuria est ludos exercere et alia crimina uel in ipsos professores uel in socios suos et maxime in eos, qui rudes ad recitationem legum perueniunt, perpetrare. quis enim ludos appellet eos, ex quibus crimina oriuntur? hoc etenim fieri nullo patimur modo, sed optimo ordini 5 in nostris temporibus et hanc partem tradimus et toto postero transmittimus saeculo, cum 10 oportet prius animas1 et postea linguas fieri eruditos. Et haec omnia in hac quidem florentissima ciuitate uir excelsus praefectus huius almae urbis tam obseruare quam uindicare, prout delicti tam iuuenum quam scriptorum qualitas exegerit, curae habebit: in Berytiensium autem ciuitate tam uir clarissimus praeses Poenicae maritimae quam beatissimus 10 11 eiusdem ciuitatis episcopus et legum professores. Incipite igitur legum doctrinam eis dei gubernatione tradere et uiam aperire quam nos inuenimus, quatenus fiant optimi iustitiae et rei publicae ministri et uos maximum decus in omne saeculum sequatur: quia uestris temporibus talis legum inuenta est permutatio, qualem et apud Homerum2 patrem omnis uirtutis Glaucus et Diomedes inter se faciunt dissimilia permutantes: XPÉcea χαλκείων, ἑκατόΝΒΟΙΑ3 ΕΝΝΕΑΒΟίων. quae omnia optinere sancimus in omne acuum, ab omnibus tam professoribus quam legum 1 animos? 2 Il. 6, 236 3 EKATÓMBOI Homerus 1 spendidissima F qui's' legitima F 4 anno p. Chr. 533 Dec. 16 13 omnae seculum F 15 claucus F dio- 15 f. 15' uacat DE CONFIRMATIONE DIGESTORUM. f. 16 IN NOMINE DOMINI DEI NOSTRI IHESU CHRISTI IMPERATOR CAESAR FLAUIUS IUSTINIANUS ALAMANNICUS GOTTHICUS FRANCICUS GERMANICUS ANTICUS ALANICUS UANDALICUS AFRICANUS PIUS FELIX INCLUTUS UICTOR AC TRIUMPHATOR SEMPER AUGUSTUS AD SENATUM ET OMNES POPULOS. 5 Tanta circa nos diuinae humanitatis est prouidentia, ut semper aeternis [C. 1, 17, 2 liberalitatibus nos sustentare dignetur. post bella enim Parthica aeterna pace sopita postque Uandalicam gentem ereptam1 et Carthaginem, immo magis omnem Libyam Romano imperio iterum sociatam et leges antiquas iam senio praegrauatas per nostram uigilantiam 10 praebuit in nouam pulchritudinem et moderatum peruenire compendium: quod nemo ante nostrum imperium umquam sperauit neque humano ingenio possibile esse penitus existimauit. erat enim mirabile Romanam sanctionem ab urbe condita usque ad nostri imperii tempora, quae paene in mille et quadringentos annos concurrunt, intestinis proeliis uacillantem hocque et in imperiales constitutiones extendentem in unam reducere consonan- 15 tiam, ut nihil neque contrarium neque idem neque simile in ea inueniatur et ne2 geminae leges pro rebus singulis positae usquam appareant. namque hoe caelestis quidem prouidentiae peculiare fuit, humanae uero inbecillitati nullo modo possibile. nos itaque more solito ad immortalitatis respeximus praesidium, et summo numine inuocato deum auctorem et totius operis praesulem fieri optauimus, et omne studium Triboniano uiro excelso ma- 20 gistro officiorum et ex quaestore sacri nostri palatii et ex consule credidimus eique omne ministerium huiuscemodi ordinationis imposuimus, ut ipse una cum aliis illustribus et prudentissimis uiris nostrum desiderium adimpleret. nostra quoque maiestas semper inuestigando et perscrutando ea quae ab his componebantur, quidquid dubium et incertum inueniebatur, hoc numine caelesti erecta emendabat et in competentem formam redigebat. 25 FCOQ (cf. p. XXIII) 1 peremptum? ... 2 nec? 1. 2 de confirmatione digestorum R in no- idem neque contrarium C | in ea om. Q 17 prouidentia'e' F2 18 inuecillitati F2 20 op or tauimus F2 tribuniano S perpetuo 21 ex quaestore] exquaestori CO', quaestori O'Q palatii nostri Qex consule] exconsuli CO'Q, consuli 0 | omnem Q 22 huiusmodi_COa | aliis] S, aliis uiris F: kai ticin äλλοις ἐνδόξοις τε καὶ σοφοῖς ἀνδράσι Const. AEAWKEN pr. et prud.] inprud. Fa 23 adimpleret et nostra Q 24 ab] hab F componebantur F, contionebantur Oa | inbeniebatur F (em. f), inueniatur (° 25 hoc numine] F2, hoc nominae F1, cum numine S (sic COQ, cum nomine 0, cetmune 0o) | celesti F erecta] recte S ΕΝ ΟΝΟΜΑΤΙ ΤΟΥ ΔΕΣΠΟΤΟΥ ΚΑΙ ΘΕΟΥ ΗΜΩΝ IHCOY XPICTOY ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ KAI CAP ΦΛ. ΙΟYCTINIANOC, ΑΛΑΜΑΝΝΙΚΟΣ ΓΟΤΘΙΚΟΣ ΦΡΑΓΚΙΚΟΣ ΓΕΡMANIKOΣ ΑΝΤΙΚΟΣ ΑΛΑΝΙΚΟΣ ΒΑΝΔΑΛΙΚΟΣ ΑΦΡΙΚΑΝOC EYCEBHC ΕΥΤΥΧΗΣ ΕΝΔΟΞΟΣ ΝΙΚΗΤΗΣ ΤΡΟΠΑΙΟΥΧΟΣ ΑΘICEBACTOC ΑΥΓΟΥCTOC, ΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΒΟΥΛΗ ΚΑΙ ΤΩ ΔΗΜΩ ΚΑΙ ACAIC TAIC THC ΟΙΚΟΥΜΕΝΗΣ ΗΜΩΝ ΠΟΛΕΣΙΝ. 5 Δέδωκεν ἡμῖν ὁ Θεὸς Μετὰ τὴν πρὸς Πέρσας ΕἰρΗΝΗΝ, Μετὰ τὸ κατὰ Βανδίλων τρόπαιον καὶ ΤΗΝ ὅΛΗΝ! ΛιBYHC KTHIN ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΗΣ ONOMACτοτάτης Καρχηδόνος ἐπανάληψιν καὶ τὸ τῆς ἐπανανεώσεως [τῶν παλαιῶν Νόμων ἔργον] εἰς πέρας ΑΓΑΓΕΙΝ, [ὅπερ οὐδείς] τῶν πρὸ ἡμῶν ΒεΒασιλεγκότων [Αὐτοκρατόρων] ἔτι οὐδὲ εἰς ΝΟΥ͂Ν βάλλεσθαι ἔλπIΣΕΝ Ν ΟὔΤΕ ΔΥΝΑΤὸν ὅλως [τῇ ἀνθρωπίνη φύσει] αὐτὸ ἂν ἐNOMICBH [ΤΗΝ Γὰρ τῶν Ῥωμαίων] ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΝ [ΕΝΑΝΤΙΟΥΜΕΝΗΝ ἑαυτῇ 10 ἀπό τοῦ τῆς πρεσβτέρας Ρώμης KTIMATOC] μέχρι τῶν τῆς ἡμετέρας Βασιλείας χρόνων, οἵπερ ἀμφὶ τὰ χίλια και τετρακόσια ἔΤΗ ἐκτρέχοYCIN,] ΟΥ̓κ ἐν τοῖς ἄλλοις ΜΟΝΟΝ ἀλλὰ καὶ ἐν τα βασιλικας Διατάξει προς ΠΑΣΑΝ ἄΓΕΙΝ ΣΥΜΦΩΝΙΑΝ ΤΕ και Διαφωνίας 3, καὶ τὸ μὲν Μαχό ΜΕΝΟΝ ΑΥΤῆς ἐξελεῖν, τὸ δὲ τα ΤΟΝ ΤΕ ΚΑΙ ΟΜΟΙΟΝ ΕΞΩΘΗΣΑΙ, ΜΙΑΝ δὲ αὐτῇ κάλλογε ἰδέαν παρα σχεῖν, ὥστε ἕΝΑ ΤΟΝ ΚΕΙΜΕΝΟΝ ἐφ ̓ ἑκάστῳ καθεστάναι πράγματι ΝΟΜΟΝ, τῆς ἄνωθεν ροπής και 15 τῆς ἐκεῖθεν φιλανθρωπίας ἴδιον ἦν, ἀλλ ̓ ΟΥ̓κ ἀνθρωπίνης ΤΙΝΟΣ ΔΙΑΝΟΙΑΣ ἢ ἐγχειρήσεως ἢ ΔΥΝΑ Μεως ὅλως. ἡμεῖς ΟΥ̓͂Ν (ΤΟΥ͂ΤΟ Δὴ τὸ ΣΥΝΕΙΘΙΣΜΕΝΩΝ ΗΜΙΝ) τὰς χεῖρας εἰς θεὸν ἈΝΑΤΕΙΝΑΝΤΕΣ ΚΑὶ AITHCANTEC ΗΜΙΝ ΑΥ̓ΤΟΝ ΕΥλλαβεῖν ἐνεχειρHCAMEN τε καὶ τὸ πᾶν ἐξειργασάμεθα, Τριβωνιανῷ τῷ ἐνδοξοτάτῳ Μαγίστρῳ καί ἀπό καλιστόρων τοῦ θείου ἡμῶν παλατίου καὶ Υπάτων πρὸς τὴν ὅΛΗΝ ΥΠΟΥΡΓΙΑΝ ΧΡΗΣΑΜΕΝΟΙ ΚΑΙ TICIN ἄλλοις ἐνδόξοις τε καὶ σοφοῖς ἀνδράσιν ἐρωτῶντες μὲν ἀεὶ τὸ 20 ΓΙΝΟΜΕΝΟΝ, τὸ δὲ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣIMON Μανθάνοντες, πλειν δὲ ἐκ τῆς ἐνΔΙΔΟΜΕΝΗΣ ΗΜΙΝ παρὰ τοῦ F (folii quod fuit ante id quod hodie primum est olim deperditi adhibuimus tria quae extant exempla Angeli POLITIANI exceptum a. 1490, quod legitur in cod. Laurentiano Gaddiano 91 inf. n. 16, a quo absunt u. 6 Δέδωκεν XXXV, 17 επερώτησις : Laelii TAURELLI in editione Pandectarum a. 1553: Antonii AUGUSTINI et in editione Digesti ueteris quae prodiit Lugduni apud Hugonem a Porta a. 1552 [mihi Aug. 1: errores tamen et interpolationes editoris quae utilitatem nullam habent non enotaui] et in constitutionum Graecarum codicis Iustiniani imp. collectione edita Ilerdae a. 1567 p. 139 [mihi Aug. 2]) ... ρ 1 ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΛΗΝ] ΚΑΙ ΤΗΝ Τῆς ὅλης (Io. Bern. Koehler praetermissa ad constitutionem Δέδωκεν Regiomonti 1781. 8: post Carthaginem, immo magis omnem Libyam Romano imperio iterum sociatam Const. Tanta pr.)? 2 τε καὶ Διαφωνία tollendum (Krueger) ... 1 θεογ] θγ Taur. | IHCOY χριστογ] iFY XY Taur., in spatio uacuo om. Pol. Aug. 7 καὶ ΤΗΝ THC καὶ τῆς Aug. | καὶ τὸ τῆς 8 ΑΓΑΓΕΙΝ] et leges antiquas iam senio praegrauatas per nostram uigilantiam ... in nouam pulchritudinem et moderatum peruenire compendium Const. Tanta pr.: de ambitu hiatuum per uniuersum folium hodie deperditum non satis constat 8 [ὅπερ ουδείς] τῶν πρὸ ἡμῶν Βεβασιλεγκότων [Αὐτοκρατόρων] ἔτι (sic Koehler, ἐπ ̓ Aug., επει Taur.) οὐδὲ εἰς ΝΟΥΝ Βάλ λεσθαι ἔλΠΙΣΕΝ Ν ΟὔΤΕ ΔΥΝΑΤΟΝ ὅλως [τῇ ἀνθρωπίνη φύσει] αὐτό (αὐτῷ Aug.) Ν ΝΟΜΙΣΘΗ] quod nemo ante nostrum imperium umquam sperauit neque humano ingenio possibile esse penitus existimauit Const. Tanta pr. 10 [THN Γὰρ τῶν Ῥωμαίων] ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΝ ΕΝΑΝΤΙΟΥΜΕΝΗΝ ἑαυτῇ ἀπό τοῦ τῆς πρεσβτέρας Ρώμης KTIMAτος] μέχρι τῶν [τῆς ἡμετέρας Βασιλείας χρόνων, οἵπερ ἀμφὶ τὰ χίλια και τετρακόσια έτη εκτρέ XOYCIN] frustula seruauit unus Augustinus, nam omisit haec hiatu maiore indicato Taur.: erat enim mirabile Romanam sanctionem ab urbe condita usque ad nostri imperii tempora, quae paene in mille et quadringentos annos concurrunt, intestinis proeliis uacillantem hocque et in imperiales constitutiones extendentem in unam reducere consonantiam Const. Tanta pr. 13 ἄγειν] Koehlerus, ΔΙΕΙΝ (sic) Taur., om. hiatu non indicato Aug. 14 AỶTHC] AYTOîc Aug. | ΕΙΔΑ Taur. Aug. 1 17 ΣΥΝΗΘΙΣΜΕΝON F 18 τε καὶ] Taur., καὶ ΤΟΙΝΥΝ Aug. 1, ΤΟΙΝΥΝ Aug. 2 1 τῷ] τῷ τε Aug. 20 Υπουργείων Aug. 21 ΓιγνόMENON Taur. 2 omnia igitur confecta sunt domino et deo nostro Ihesu Christo possibilitatem tam nobis 1 quam nostris in hoc satellitibus praestante. Et principales quidem constitutiones duodecim libris digestas iam ante in codicem nostro nomine praefulgentem contulimus. postea uero maximum opus adgredientes ipsa uetustatis studiosissima opera iam paene confusa et dissoluta eidem uiro excelso permisimus tam colligere quam certo moderamini tradere. 5 sed cum omnia percontabamur, a praefato uiro excelso suggestum est duo paene milia librorum esse conscripta et plus quam trecenties decem milia1 uersuum a ueteribus effusa, quae necesse esset omnia et legere et perscrutari et ex his si quid optimum fuisset eligere. quod caelesti fulgore et summae trinitatis fauore confectum est secundum nostra mandata, quae ab initio ad memoratum uirum excelsum fecimus, et in quinquaginta libros 10 omne quod utilissimum erat collectum est et omnes ambiguitates decisae nullo seditioso relicto. nomenque libris inposuimus digestorum seu pandectarum, quia omnes disputationes et decisiones in se habent legitimas et quod undique fuit collectum, hoc in sinus suos receperunt, in centum quinquaginta paene milia uersuum totum opus consummantes. et in septem partes eos digessimus, non perperam neque sine ratione, sed in nume- 15 rorum naturam et artem respicientes et consentaneam eis diuisionem partium conficientes. Igitur prima quidem pars totius contextus, quae Graeco uocabulo пр@та nuncupatur, in 3 quattuor libros seposita est. Secundus autem articulus septem libros habet, qui de iudi4 ciis appellantur. In tertia uero congregatione omnia quae de rebus nominantur contu- 19 5 limus, octo libris | eis deputatis. Quartus autem locus, qui et totius compositionis quasi f. 16′ quoddam inuenitur umbilicum, octo libros suscepit. in quibus omnia quae ad hypothecam pertinent reposita sunt, ut non pigneraticia actione in libris de rebus posita multum distarent: alio libro eodem inserto uolumine, qui aedilicium edictum et redhibitoriam actionem et duplae stipulationem, quae de euictionibus proposita est, continet, quia haec omnia titulis emptionum et uenditionum consentanea sunt et praedictae actiones quasi pedisequae 25 illarum ab initio processerunt, in uetustioris quidem edicti ordinatione in loca deuia et multo distantia deuagantes, per nostram autem prouidentiam his congregatae, cum oportuerat ea quae de eodem paene loquuntur in confinio ponere. alius itaque liber post duo primos nobis excogitatus est de usuris et traiecticiis pecuniis et de instrumentis et testibus et probationibus nec non praesumptionibus. et memorati tres singulares libri iuxta com- 30 positionem de rebus positi sunt. post hos si qua de sponsalibus uel nuptiis uel dotibus legibus dicta sunt reposuimus, tribus librorum uoluminibus ea concludentes. de tutelis autem et curationibus geminos libros conscripsimus. et memoratam ordinationem octo FCOQ tricies centena milia recensio posterior (u. i.) 1 et om. Qpossibitatem Q 2 praestande Oo teneam Fa 17 quidem prima Q quae] 18 autem habet Oa 19 appellantur] F1Q, appellatur F2CO 20 oct'au'o Feis] FO'Q, ei CO 21 quoddam inuenitur umbilicum] F, quidam inuenitur umbilicus S 22 repositam O" | ut non] FC, non ut OQ pigneraticia] F, a pignoraticia S multim F 23 eodem inserto uolumine] F, eidem inserto uolumini S 24 duplae] F'Q, dupla F1, duplam CO | euictione C | quia F2 25 emptionum] optionum F 26 edicti] praedicti Q 27 multa Q congraegatae F❘ opertuerat Fa 28 quare Fin] in suo C | post] praeter C duos primus S 29 et testibus om. Q 30 nec non praesumptionibus] CO, **c non prae || **mptionibus in extremo margine iam lacero suppl. F2, et praesumptionibus Q, om. F1: καὶ ἀποδείξεών τε καὶ προλήψεων Const. AEAWKEN: fortasse additamentum est recogni31 qua] F1S, quae Fuel nupt.] et nupt. CO 33 et de curationibus CO | conscripsimus] composuimus Q toris |