Page images
PDF
EPUB

quatre livres en la compliquant par une subdivision en titres ; seulement, par suite de la simplification de la théorie des actions, le quatrième livre contient en outre, à son début, la théorie des obligations qui naissent des délits, et à la fin, deux titres relatifs à l'office du juge et aux judicia publica. La commission chargée de la confection des Institutes était composée de trois membres, Tribonien, Dorothée et Théophile. Ce qui a été fait pour le Digeste donne à penser que Tribonien prit la présidence, et diverses particularités de rédaction font croire que le travail fut divise par moitié entre les deux autres, l'un étant chargé des deux premiers livres et du dernier titre du livre IV, l'autre du livre III et du reste du livre IV (v. la préface de l'éd. de Huschke, 1868, p. v et ss. et surtout E. Grupe,De Justiniani institutionum compositione, 1884, et Commentationes in honorem Guillelmi Studemund, 1889, pp. 175180; cf. C. Ferrini, Archivio, 37, 1886, p. 373 et ss.).

Parmi les mss. nombreux que nous possédons des Institutes (v. le relevé d'ensemble dans Th. von Dydynski, Beitrage our handschriftlichen Überlieferung der Justinianischen Rechtsquellen. 1, Institutionen, Lief.1, Berlin, 1891, et les additions de Patetta, Bull. di D. R., 4, 1891, pp. 18-36), les plus anciens et les meilleurs paraissent être un ms. incomplet de Bamberg (D 11 3. du xe ou du x siècle, et un ms. incomplet de Turin, de la même période (D II 3), dont les lacunes sont d'autant plus regrettables que ces deux mss. paraissent les meilleurs représentants de deux familles auxquelles se ramènent tous les mss. plus récents. Quant aux éditions, parmi celles antérieures à notre temps, les weilleures sont celles de Cujas dont la première est de 1585 et dont le texte a été jusqu'à notre siècle reproduit plus ou moins fidèlement par tous les éditeurs posterieurs. Celle donnée en 1832 par E. Schrader comme 1er vol. (seul paru) d'une éd. complète du Corpus, s'appuie sur un examen nouveau de mss. nombreux, entre lesquels l'auteur n'a malheureusement pas su établir de classifcation méthodique. Un texte beaucoup plus scientifique a ete donné par M. P. Krueger, d'abord dans une ed. spéciale publiée en 1867, puis, avec des corrections qui rendent cette nouvelle version préférable, dans le 1er vol. de l'éd. stéreotype du Corps juris civilis publiée par lui et M. Mommsen et dans une 2a ed. spéciale publiée en 1901. C'est ce texte que nous avons le plus ordinairement reproduit, en indiquant en note quelques-unes des variantes les plus importantes et en mettant entre apostrophes les passages dont le texte se retrouve ailleurs. Quant aux indications de sources contenues dans les notes, nous renvoyons d'abord au Digeste et seulement entre parenthèses à l'ouvrage pour les textes qui nous paraissent directement empruntés au Digeste, d'abord a l'ouvrage et seulement entre parenthèses au Digeste pour ceux qui nous semblent puisés directement aux ouvrages originaux. pour ceux desquels on ne peut savoir si leur coincidence plus on moins entière avecun autre témoignage des sources vient ou nɛa d'un emprunt, nous nous contentons de signaler la coincidence. Nous aurions cru sortir de notre rôle d'éditeur en laissant penetrer dans notre texte les conjectures, d'ailleurs en partie fort plausibles, en vertu desquelles on peut essayer de déterminer plus intégralement l'origine de chaque élément de l'ouvrage et dont l'exemple le meilleur a jusqu'à présent ete donné dans l'excellent travail de M. Ferrini, Bull. di D. R., pp. 122-203.

IN NOMINE DOMINI NOSTRI JHESU CHRISTI

IMPERATOR CAESAR FLAVIUS JUSTINIANUS ALAMANNICUS GOTHICUS FRANCISCUS GERMANICUS ANTICUS ALANICUS VANDALICUS AFRICANUS PIUS FELIX INCLITUS VICTOR AC TRIUMPHATOR SEMPER AUGUSTUS CUPIDAE LEGUM JUVENTUTI.

Imperatoriam majestatem non solum armis decoratam, sed etiam legibus oportet esse armatam, ut utrumque tempus et bellorum et pacis recte possit gubernari et princeps Romanus victor existat non solum in hostilibus proeliis, sed etiam per legitimos tramites calumniantium iniquitates expellens, et fiat tam juris religiosissimus quam victis hostibus triumphator.

1. Quorum utramque viam cum summis vigiliis et summa providentia adnuente deo perfecimus. Et bellicos quidem sudores nostros barbaricae gentes sub juga nostra deductae cognoscunt et tam Africa quam aliae innumerosae provinciae post tanta temporum spatia nostris victoriis a caelesti numine praestitis iterum dicioni Romanae nostroque additae imperio protestantur. Omnes vero populi legibus jam a nobis vel promulgatis vel compositis reguntur. 2. Et cum sacratissimas constitutiones antea confusas in luculentam ereximus consonantiam, tunc nostram extendimus curam et ad immensa prudentiae veteris volumina, et opus desperatum quasi per medium profundum euntes caelesti favore jam adimplevimus 3. Cumque hoc deo propitio peractum est, Triboniano viro magnifico magistro et exquaestore sacri palatii nostri nec non Theophilo et Dorotheo viris illustribus antecessoribus, quorum omnium sollertiam et legum scientiam et circa nostras jussiones fidem jam ex multis rerum argumentis accepimus, convocatis specialiter mandavimus, ut nostra auctoritate nostrisque suasionibus componant institutiones: ut liceat vobis prima legum cunabula non ab antiquis fabulis discere, sed ab imperiali splendore appetere et tam aures quam animae vestrae nihil inutile nihilque perperam positum, sed quod in ipsis rerum optinet argumentis accipiant : et quod in priore tempore vix post quadriennium prioribus contingebat, ut tunc constitutiones imperatorias legerent, hoc vos a primordio ingrediamini digni tanto honore tantaque reperti felicitate, ut et initium vobis et finis legum eruditionis a voce principali procedat. 4. Igitur post libros quinquaginta digestorum seu pandecta

rum, in quos omne jus antiquum collatum est (quos per eundem virum excelsum Tribonianum nec non ceteros viros illastres et facundissimos confecimus), in hos quattuor libros easdem institutiones partiri jussimus, ut sint totius legitimae scientiae prima elementa. 5. Quibus breviter expositum est et quod antea optinebat et quod postea desuetudine inumbratum ab imperiali remedio illuminatum est. 6. Quas ex omnibus antiquorum institutionibus et praecipue ex commentariis Gaii nostri tam institutionum quam rerum cottidianarum aliisque multis commentariis compositas cum tres praedicti viri prudentes nobis optulerunt, et legimus et cognovimus et plenissimum nostrarum constitutionum robur eis accommodavimus.

7. Summa itaque ope et alacri studio has leges nostras accipite et vosmet ipsos sic eruditos ostendite, ut spes vos pulcherrima foveat toto legitimo opere perfecto posse etiam nostram rem publicam in partibus ejus vobis credendis guber

nare.

Data undecimo kalendas Decembres Constantinopoli domino nostro Justiniano perpetuo Augusto tertium consule.

DOMINI NOSTRI JUSTINIANI PERPETUO AUGUSTI

INSTITUTIONUM SIVE ELEMENTORUM

COMPOSITORUM PER TRIBONIANUM VIRUM EXCELSUM JURISQUE DOCTISSIMUM MAGISTRUM ET EX QUAESTORE SACRI PALATII ET THEOPHILUN VIRUM MAGNIFICUM JURIS PERITUM ET ANTECESSOREM HUJUS ALMAR URBIS ET DOROTHEUM VIRUM MAGNIFICUM QUAESTORIUM JURIS PERITUM ET ANTECESSOREM BERYTENSIUM INCLITAE CIVITATIS

LIBER PRIMUS.

I. DE JUSTITIA ET JURE1.

'Justitia est constans et perpetua voluntas jus suum cuique tribuens 3. 1. Juris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, justi atque injusti scientia'.

2. His generaliter cognitis et incipientibus nobis exponere

1. Cf. D., 1, 1. - 2. D., 1, 1, 10, pr. 2. Ulp., L. 1 reg. par Pellat, Accarias: 'tribuendi'.

[ocr errors]

ura populi Romani ita maxime videntur posse tradi commodissime, si primo levi ac simplici, post deinde diligentissima atque exactissima interpretatione singula tradantur. Alioquin si statim ab initio rudem adhuc et infirmum animum studiosi multitudine ac varietate rerum oneraverimus, duorum alterum Caut desertorem studiorum efficiemus aut cum magno labore ejus, saepe etiam cum diffidentia, quae plerumque juvenes avertit, serius ad id perducamus, ad quod leniore via ductus sine magno labore et sine ulla diffidentia maturius perduci potuisset.

3.1 'Juris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere'. 4. 2 'Hujus studii duae sunt positiones, publicum et privatum. Publicum jus est, quod ad statum rei Romanae spectat; privatum, quod ad singulorum utilitatem pertinet. Dicendum est igitur de jure privato, quod est tripertitum : collectum est enim ex naturalibus praeceptis aut gentium aut civilibus'.

II. DE JURE NATURALI ET GENTIUM ET CIVILI 3.

'Jus naturale est, quod natura omnia animalia docuit; nam jus istud non humani generis proprium est, sed omnium animalium, quae in caelo, quae in terra, quae in mari nascuntur. Hinc descendit maris atque feminae conjugatio, quam nos matrimonium appellamus, hinc liberorum procreatio et educatio; videmus etenim cetera quoque animalia istius juris peritia censeri'. 1. Jus autem civile vel gentium ita dividitur: 5 'omnes populi, qui legibus et moribus reguntur, partim suo proprio, partim communi omnium hominum jure utuntur, nam quod quisque populus ipse sibi jus constituit, id ipsius proprium civitatis est vocaturque jus civile, quasi jus proprium ipsius civitatis, quod vero naturalis ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes populos peraeque custoditur vocaturque jus gentium, quasi quo jure omnes gentes utuntur. Et populus itaque Romanus partim suo proprio, partim communi omnium hominum jure utitur. Quae singula qualia sunt, suis locis proponemus'. 2. Sed jus quidem civile ex unaquaque civitate appellatur, veluti Atheniensium; nam si quis velit Solonis vel Draconis leges appellare jus civile Atheniensium, non erraverit. Sic enim et jus, quo populus Romanus utitur,

1. D., 1, 1, 10, 1. Ulp., L. 1 reg. 2). -3. Cf. Gaius, 1, 1-8. D., 1, 1. 5. Gaius, 1, 1 (D., 1, 1, 9).

2. Ulp., L. 1 inst. (D., 1, 1, 1, 4. Ulp., L. 1 inst. (D., 1, 1, 1, 3).

jus civile Romanorum appellamus, vel jus Quiritium, quo Quirites utuntur ; Romani enim a Quirino Quirites appellantur. Sed quotiens non addimus, cujus sit civitatis, nostrum jus significamus: sicuti cum poetam dicimus nec addimus nomen, subauditur apud Graecos egregius Homerus, apud nos Vergilius. Jus autem gentium omni humano generi commune est. Nam usu exigente et humanis necessitatibus gentes humanae quaedam sibi constituerunt; bella etenim orta sunt et captivitates secutae et servitutes, quae sunt juri naturali contrariae. Jure enim naturali ab initio omnes homines liberi nascebantur. Ex hoc jure gentium et omnes paene contractus introducti sunt,ut emptio venditio, locatio conductio, societas, depositum, mutuum et alii innumerabiles.

31. 'Constat autem jus nostrum aut ex scripto aut ex non scripto, ut apud Graecos: τῶν νόμων οἱ μὲν ἔγγραφοι, οἱ δὲ papo2. Scriptum jus est lex, plebi scita, senatus consulta, principum placita, magistratuum edicta, responsa prudentium. 43. Lex est, quod populus Romanus senatore magistratu interrogante, veluti consule, constituebat. Plebi scitum est, quod plebs plebeio magistratu interrogante, veluti tribuno, constituebat. Plebs autem a populo eo differt, quo species a genere; nam appellatione populi universi cives significantur connumeratis etiam patriciis et senatoribus, plebis autem appellatione sine patriciis et senatoribus ceteri cives significantur. Sed et plebi scita lege Hortensia lata non minus valere quam leges coeperunt. 5. 'Senatus consultum est, quod senatus jubet atque constituit'. Nam cum auctus est populus Romanus in eum modum, ut difficile sit in unum eum convocare legis sanciendae causa, aequum visum est senatum vice populi consuli. 6. Sed et quod principi placuit, legis habet vigorem, cum lege regia, quae de imperio ejus lata est, populus ei et in eum omne suum imperium et potestatem concessit. Quodcumque igitur imperator per epistulam constituit vel cognoscens decrevit vel edicto praecepit, legem esse constat : haec sunt, quae com stitutiones appellantur. Plane ex his quaedam sunt personales, quae nec ad exemplum trahuntur, quoniam non hoc princeps vult; nam quod alicui ob merita indulsit, vel si cui poenam irrogavit, vel si cui sine exemplo subvenit, personam non egreditur'. Aliae autem, cum generales sunt, omnes procu dubio tenent. 7. Praetorum quoque edicta non modicam juris optinent auctoritatem. Haec etiam jus honorarium solemus

1. Ulp., L. 1 inst. (D., 1.1, 6). 2. Legum aliae scriptae, alise non scriptae. -3. Cf. Gaius, 1. 3.— 4. Gaius, 1, 4. - 5. ' Ulp., L. I inst. D., 1. 4. 1.

« PreviousContinue »