Page images
PDF
EPUB

17. FRAGMENT DIT DE DOSITHÉE.

Extrait d'un ouvrage juridique conservé dans un recueil d'exercices de traduction latins-grecs qu'une conjecture ancienne et répandue attribue au grammairien Dosithée et qu'une autre conjecture admet avoir été composé par lui en 207, mais dont un examen plus approfondi laisse en réalité la date et le compilateur incertains. V. Keil, Gramm. Lat., 7, 1880, pp. 367 et ss.; Boucherie, Comptes rendus de l'Académie des inscriptions, 1868, p. 271, Notices et extraits des mss., 23, 2, 1872, p. 280 et ss., et Krueger, Sources, pp.337-339.Le fragment juridique latin et sa traduction grecque ne nous sont pas parvenus ni l'un ni l'autre dans leur forme originale; mais, ainsi que l'a démontré Lachmann dans une étude où il a en même temps posé les principes de la restitution du texte primitif (Versuche über Dositheus, 1837, reproduit Kleinere Schriften, 1876, pp. 198 et ss.), ils ont été transformés par une série de traductions et de retraductions serviles et inintelligentes d'écoliers dont nous avons seulement les résultats dans les deux familles de mss. du texte représentées l'une par un ms. de Leyde qui donne seul le paragraphe 1 (Lugd. Bat. 80, Ixe ou xe siècle), la seconde par un autre ms. de Leyde qui est une copie de la main de Scaliger (Lugd. Bat. 61), par un ms. actuellement incomplet de Paris (Lat. 6503, VIII ou IXe siècle, selon Boucherie; xe ou xi d'après l'opinion courante) et par l'édition de Pithou de 1573 faite peut-être sur ce dernier ms. Le fragment, dans lequel sont mentionnés Proculus, Octavenus, Neratius Priscus et Julien, paraît, d'après les expressions du paragraphe 3: Regulas enim exsequenti mihi, être tiré d'un liber regularum. Il a été attribué, sans raisons bien décisives, par Cujas & Ulpien, par Lachmann à Paul, par Huschke a Cervidius Scaevola, par Dirksen à Gaius et par Voigt et Karlowa à Pomponius. Cf. notamment Huschke, J. ant., pp. 424-425, et Karlowa, R.R.G., 1, pp. 764-765. Les deux versions grecques et latines de ce fragment et d'un autre petit recueil intitulé Divi Hadriam sententiae et epistulae ont été éditées d'une manière complete par Boecking, Dosithei interpretamentorum liber tertius, 1832. Parmi les éd. du texte latin, il convient de signaler celle donnée par le même Boecking avec la restitution de Lachmann en regard, à la suite de sa 4 éd. d'Ulpien, 1855, pp. 158-170; celle de Huschke, J. ant., pp. 426-434, dont s'est principalement inspiré M. Giraud, et celle de Krueger, Collectio, 1, pp. 149-157, que nous avons generalement suivie en annexant comme lui au texte défiguré du paragraphe 1er une restitution analogue à celle de Lachmann.

1. Omne enim justum [cum jure] aut civile appellatur aut naturale dicitur [vel nationis] aut gentile justum. Ab eo enim nominatur et omnes nationes similiter eo sunt usae; quod enim bonum et justum est, omnium utilitati convenit. [Se] quod autem justum civile [m] proprium est

Omne enim jus aut eivile appellatur aut naturale. Naturale dicitur etiam jus gentium: ab eo nominatum, quod omnes gentes similiter eo sunt usae ; quod enim bonum et aequum est, omnium utilitati convenit. Sed jus civile proprium est civium Romanorum, ab ev

[et] romanorum et ab eis dictum, quoniam nostra civitas ea veritate utitur. Sed quidam hoc esse quod omnes civibus suis praedicent aut majori parti expedit. Sunt enim qui et tradiderunt quanti tamen justitiae esse. Plurima hanc autem definitionem veriorem esse tradiderunt quae initio diximus.

dictum, quod nostra civitas eo... utitur. Sed quidam hoc esse praedicant, quod omnibus civibus peculiariter aut majori parti expedit. Sunt etiam qui tradiderunt ...Plurimi autem eam definitionem veriorem esse tradiderunt quam initio dixi

mus.

2. Juris civilis ut quid appositicium appellatur, ex pluribus partibus constat. Sed constitutiones imperatorias similiter honorandum. Quod est et praetoris edictum similiter vel proconsulis. Ex eo enim consenserunt prudentiam et receptum est responsis et summatim solemus haec dicere. Lex enim Julia et Papia ceterae partes justitiae appellantur.

3. Regulas enim exsequenti mihi ad ea studia necessarium ante omnia scire. Nec enim unius sunt condicionis, sed variae quae per singula, quae pertinent ad eam enarrationem, referenda sunt per ordinem.

4. Omnes enim aut ingenui sunt aut liberti. Sed ut magis possint singula declarari, melius videtur incipere a libertis adferre et primum de Latinis scribere, ne saepius eadem interpretari cogamur. Primum ergo videamus, quale est quod dicitur de eis, qui inter amicos olim manumittebantur, non esse liberos, sed domini voluntate in libertate morari et tantum serviendi metu dimitti.

5. Antea [enim] una libertas erat et manumissio fiebat vindicta veltestamento vel censu et civitas Romana competebat manumissis: quae appellatur justa manumissio. Hi autem, qui domini voluntate in libertate erant, manebant servi; sed si manumissores ausi erant in servitutem denuo eos per vim ducere, interveniebat praetor et non patiebatur manumissum servire. Omnia tamen quasi servus adquirebat manumissori, velut si quid stipulabatur vel mancupio accipiebat vel ex quacumque causa alia adquisierat, domini hoc faciebat, id est manumissi omnia bona ad patronum pertinebant.

6. Sed nunc habent propriam libertatem qui inter amicos manumittuntur, et fiunt Latini Juniani, quoniam lex Junia, quae libertatem eis dedit, exaequavit eos Latinis colonariis, qui cum essent cives Romani [liberti], nomen suum in coloniam dedissent.

7. In his qui inter amicos manumittuntur voluntas domini spectatur; lex enim Junia eos fieri Latinos jubet, quos dominus liberos esse voluit. Quod cum ita sit, debet voluntatem manumittendi habere dominus: unde si per vim coactus verbi gratia ab aliquo populo vel a singulis hominibus manumiserit, non veniet servus ad libertatem, quia non intellegitur voluisse qui coactus est.

8. Item ut possit habere servus libertatem, talis esse debet, ut praetor vel proconsul libertantem tueatur ; nam et hoc lege Junia cautum est. Sunt autem plures causae, in quibus non tuetur proconsul libertatem, de quibus procedentes ostendemus.

9. Sed et illud observandum, ut is qui manumittitur in bonis manumittentis sit; et ideo si tantum ex jure Quiritium sit manumittentis, non erit Latinus. Necesse est ergo servum non tantum ex jure Quiritium, sed etiam in bonis esse manumittentis.

10. Communis servus ab uno ex sociis manumissus, neque ad libertatem pervenit et alterius domini totus fit servus jure adcrescendi. Sed inter amicos servus ab uno ex sociis manumissus utriusque domini servus manebit; jus enim adcrescendi in hac manumissione non versatur. Quamvis Proculus existimaverit adcrescere eum socio..... qua sententia utimur.

11. Proprietarius eum servum, cujus ususfructus ad alium pertinet, non potest vindicta manumittere obstante usufructu, et si manumiserit eum vindicta, faciet servum sine domino. Sed Latinum...

12. Peregrinus manumissor servum non potest ad Latini tatem perducere, quia lex Junia, quae Latinorum genus introduxit, non pertinet ad peregrinos manumissores, sicut et Octavenus probat. At praetor non permittet manumissum servire, nisi aliter lege peregrina caveatur.

13. Minor viginti annorum manumittere nec vindicta potest nec testamento, itaque nec Latinum facere potest; sed tantum apud consilium causa probuta potest manumittere

servum suum.

14. Is autem qui manumittitur inter amicos, quotcumque est annorum, Latinus fit, et tantum ei hoc prodest manumissio, ut postea iterum manumitti possit vindicta vel testamento et civis Romanus fieri.

15. Mulier sine tutoris auctoritate inter amicos manumittere non potest, nisi jus liberorum habeat; tunc enim et vindicta sine tutore potest manumittere. Unde si mulier absens libe

rum esse jusserit, quae jus liberorum non habeat, quaesitum est, an competat libertas tutore ejus auctoritatem accommodante eo tempore, quo epistula scribitur servo a domina. Julianus negat; existimat enim eo tempore debere auctoritatem praestari, quo peragitur manumissio, tunc autem peragi intellegi, cum servus cognoverit dominae voluntatem. Sed Neratius Priscus probat libertatem servo competere; sufficere enim, quando epistula scribitur, adhiberi auctoritatem tutoris cujus sententia et constitutione principali confirmata est.

16. Servum pignori datum civem Romanum facere debitor non potest, nisi si forte solvendo non sit1; obstat enim libertati lex Aelia Sentia, quae prohibet servum creditorum fraudandorum cauзa manumissum civem Romanum fieri. Sed Latinum...

17. Et qui censu manumittitur,si triginta annos habeat,civitatem Romanam nanciscitur. Census autem Romae agi solet et peracto censu lustrum conditur : est autem lustrum quinquennale tempus quo Roma lustratur. Sed debet hic servus ex jure Quiritium manumissoris esse, ut civis Romanus fiat. Magna autem dissensio est inter peritos, utrum eo tempore vires accipiant omnia, in quo census agitur 2, an eo tempore, quo lustrum conditur. Sunt enim qui existimant non alias vires accipere quae in censu aguntur, nisi haec dies sequatur, qua lustrum conditur; existimant enim censum descendere ad diem lustri, non lustrum recurrere ad diem census. Quod ¿deo quaesitum est, quoniam omnia quae in censu aguntur lustro confirmantur. Sed in urbe Roma tantum censum agi notum est; in provinciis autem magis professionibus utuntur.

1. Boecking, Pellat: 'nisi forte solvendo sit'. Dernburg, Pfandrecht, 2. 1864. p. 14, suivi par Huschke intercale après 'potest': 'generaliter obligatum potest'. Krueger: 'generali hypotheca obligatum potest. 2. Boecking, Pellat, Mommsen, Droit public, 4, p. 4, n. 2; les mss.: in quo census'; Krueger: 'quo in censu aguntur',

18. FRAGMENTS DE MODESTIN.

Fragments du jurisconsulte Herennius Modestinus, élève d'Ulpien, que l'inscription relative au procès des foulons montre avoir été préfet des vigiles entre 226 et 244, qui fut le maître de droit de l'empereur Maximin, mort à une vingtaine d'années en 238, et que l'on trouve pour la dernière fois mentionné comme auteur d'une réponse en 239, C., 3, 42, 4. Cf. sur sa vie et ses écrits, Karlowa, R. R. G., 1, pp. 752-754, Krueger, Sources, pp. 301-303; v. aussi Lenel, Pal., 1, pp. 701-756. De nos deux fragments, le premier a été publié par Pierre Pithou, qui l'avait trouvé dans un ms. aujourd'hui perdu appartenant à son père, le second est extrait des Differentiae d'Isidore, où la corruption d'Herennius en Orenius a longtemps empêché de l'apercevoir.

1. Modestinus regularum lib. III sub titulo de bonis libertorum et de testamentis. Cum in testamento dies et consules adjecti non sunt, non nocet, quominus valeat testamentum.

2. Inter eum qui in insulam relegatur et eum qui depor tatur magna est differentia, ut ait Herennius: primo quia relegatum bona sequuntur, nisi fuerint sententia adempta, deportatum non sequuntur, nisi palam ei fuerint concessa : ita fit, ut relegato mentionem bonorum in sententia non haberi prosit, deportato noceat. Item distant etiam in loci qualitate, quod cum relegato quidem humanius transigitur, deportatis vero hae solent insulae adsignari, quae sunt asperrimae quaeque sunt paulo minus summo supplicio comparandae.

« PreviousContinue »