Page images
PDF
EPUB

e.

ei actionem accommodat. Is quoque, cui tributoria actio competit, aeque de peculio et in rem verso agere potest; sed sane huic modo tributoria expedit agere, modo de peculio et in rem verso. Tributoria ideo expedit agere, quia in ea domini condicio praecipua non est, i. e. quod domino debetur non deducitur, sed eiusdem iuris est dominus, cuius et ceteri creditores; . . rursus de peculio ideo expedit agere, quod in hac actione totius peculii ratio habetur, at in tributoria eius tantum, quod negotiatur, et potest quisque tertia forte parte peculii aut quarta vel etiam minima negotiari, maiorem autem partem in praediis aut mancipiis aut foenebri pecunia habere. § 3. 5 I. h. t.

1. Tunc autem exercitoria locum habet, cum pater dominusve filium servumve magistrum navis praeposuerit, et quod cum eo eius rei gratia, cui praepositus fuit, negotium gestum erit; . . quin etiam licet extraneum quis quemcumque magistrum navis praeposuerit, sive servum sive liberum, tamen ea praetoria actio in eum redditur; ideo autem exercitoria actio appellatur, quia exercitor vocatur is, ad quem quottidianus navis quaestus pervenit. Institoria vero formula tum locum habet, cum quis tabernae aut cuilibet negotiationi filium servumve aut quemlibet extraneum, sive servum sive liberum, praeposuerit, et quid cum eo eius rei gratia, cui praepositus est, contractum fuerit; ideo autem institoria vocatur, quia qui tabernae praeponitur, institor appellatur. Gaj. IV. § 71.

2. Magistrum navis accipere debemus, cui totius navis cura mandata est. Ulp. l. 1 § 1 D. de exerc. 14, 1.

3. Est autem nobis electio, utrum exercitorem an magistrum convenire velimus. § 17 ibid. hoc enim edicto non transfertur actio, sed adiicitur. 1. 5 § 1 eod.

§ 113. (§ 103.) b. Verpflichtung aus Delikten dritter. (Noralklagen).

[Müll. § 137. Ku. I. § 732. II. 455. 509.]

[ocr errors]

Aus den Delikten der Sklaven und Hauskinder kann a. der Beschädigte die betreffende Klage, als noxalis actio, gegen den jeweiligen Gewalthaber (oder auch Besizer des Sklaven) anstellen, welcher falls er überhaupt die Defenfion übernimmt die litis aestimatio (Schadensersatz- resp. Strafsumme) zu leisten hat, jedoch durch noxae datio des Schuldigen an den Verleßten (§ 50. II. c. § 55. II. b. III.) von der Haftung befreit wird. (Möglicherweise war ursprünglich der Gewalthaber oder Herr prinzipaliter und direkt zur noxae datio verpflichtet, von welcher er sich mittelst Leistung der litis aestimatio befreien konnte.) Die Condemnation war somit eine alternative. (Ob aber die Intentio wirklich, wie angenommen wird,

[ocr errors]

auf den Gewalthaber, resp. Herrn lautete was bei Sklaven eher zuzugeben, bleibt fraglich; dagegen macht bedenklich § 35. I. c. 5., sowie die Konsumtionswirkung von Litis Contestatio und Urteil.) Vgl. § 195. II. c. b. Noxa caput sequitur. c. Ist das Delikt mit Wissen und Willen (scientia) des Herrn oder Gewalthabers verübt, so geht die Klage gegen ihn mit Ausschluß der noxae datio.

a. 1. Noxa est corpus quod nocuit i. e. servus, noxia ipsum maleficium. § 1 I. de nox. act. 4, 8. Noxia culpa est i. e. peccatum, noxa autem poena. Serv. in Virg. Aen. I, 41. Noxia (damnum significat); . . noxa peccatum aut pro peccato poenam; . . cum lex iubet noxae dedere, pro peccato dedi iubet. Fest. h. v. (p. 174 M.)

2. (Noxalium) actionum vis et potestas haec est, ut si damnati fuerimus, liceat nobis deditione ipsius corporis quod deliquerit, evitare litis aestimationem. Gaj. 1. 1 pr. D. h. t. (de nox. act. 9, 4.)

3. Non solum adversus bona fide possessorem, sed etiam adversus eos, qui mala fide possident, noxalis actio datur. Id. 1. 13 eod.

4. Is qui in aliena potestate est si noxam commisisse dicatur, si non defendatur, ducitur; et si praesens est dominus, tradere eum et de dolo malo promittere debet. Call. 1. 32 eod. sed huic necesse est ius suum ad actorem transferre, perinde ac si damnatus esset. Gaj. 1. 29 eod. Noxali iudicio invitus nemo cogitur alium defendere, sed carere debet eo, quem non defendit, si servus est: quodsi liber est qui in potestate sit, ipsi sui defensio danda est. Pomp. 1. 33 D. eod.

5. Si absens sit servus, pro quo noxalis actio alicui competit, si quidem dominus non negat in sua potestate esse,

si nolit defendere, cauturum, cum primum potuerit se exhibiturum. . Sed si servus praesens est, dominus abest nec quisquam servum defendit, ducendus erit iussu praetoris; . . ductus servus in bonis (actoris) esse coepit. Paul. 1. 2 § 1 D. si ex nox. 2, 9.

6. noxali iudicio . . . si condemnandus videbitur dominus, ita debeat condemnare: 'Publium Maevium Lucio Titio decem aureis condemno aut noxam dedere.' § 1 I. de off. iud. 4, 17.

7. 'Decem aut noxae dedere' condemnatus iudicati in decem tenetur: facultatem enim noxae dedendae ex lege accipit... Iudicium solius noxae deditionis nullum est, sed pecuniariam condemnationem sequitur; et ideo indicati decem agitur, his enim solis condemnatur; noxae deditio in solutione est, quae e lege tribuitur. Ulp. 1. 6 § 1 D. de re iud. 42, 1.

b.

C.

1. Actionum ex delicto venientium obligationes cum capite ambulant. Paul. 1. 7 § 1 D. de cap. min. 4, 5.

2. Constitutae sunt autem noxales actiones aut legibus aut edicto praetoris: legibus, velut furti lege XII tabularum, damni iniuriae lege Aquilia; edicto praetoris velut iniuriarum et vi bonorum raptorum. §. Omnes autem noxales actiones caput sequuntur: nam si filius tuus servusve noxam commiserit, quamdiu in tua potestate est, tecum est actio; si in alterius potestatem pervenerit, cum illo incipit actio esse; si sui iuris coeperit esse, directa actio cum ipso est et noxae deditio extinguitur. Ex diverso quoque directa actio noxalis esse incipit: nam si paterfamilias noxam commiserit et is se in adrogationem tibi dederit, . . incipit tecum noxalis actio esse. §. Sed si filius patri aut servus domino noxam commiserit, nulla actio nascitur: nulla enim omnino inter me et eum, qui in potestate mea est, obligatio nasci potest; ideoque et si in alienam potestatem pervenerit aut sui iuris esse coeperit, neque cum ipso neque cum eo, cuius nunc in potestate est, agi potest. Unde quaeritur, si alienus servus filiusve noxam commiserit mihi et is postea in mea esse coeperit potestate, utrum intercidat actio an quiescat? Nostri praeceptores intercidere putant, quia in eum casum deducta sit, in quo actio consistere non potuerit, ideoque licet exierit de mea potestate, agere me non posse: diversae scholae auctores, quamdiu in mea potestate sit, quiescere actionem putant (quia ipse mecum agere non possum), cum vero exierit de mea potestate, tunc eam resuscitari. Gaj. IV. § 76-78.

1. Si servus sciente domino occidit, in solidum dominum obligat, . . si autem insciente, noxalis est. Is qui non prohibuit, sive dominus manet sive desiit esse dominus, hac actione tenetur. Ulp. 1. 2 pr. § 1 h. t. 2. Scientia.. domini sic accipienda est, si, cum prohibere posset, non prohibuit. Id. 1. 3 eod.

§ 114. (§ 104.) IV. Wirkung der Obligationen in Beziehung auf den Rechtsschuß. Naturalis obligatio.

[Müll. § 106. B. II. § 21.

P. § 268. Schi. § 229. Ku. I. § 639-45. II. 314. 327. 471.]

I. Zur regelmäßigen und vollen Wirksamkeit einer Obligation gehört ihre Klagbarkeit, d. h. die Macht des Gläubigers, den ihm zustehenden Anspruch durch actio zu verwirklichen. (§ 104. I. b. 2.) a. Je nachdem der R-schuß der Obligation im Civil R. oder im prätorischen R. begründet ist, werden unterschieden obligationes civiles und praetoriae (honorariae); andererseits werden den civiles obligationes, als den im ius proprium civium Romanorum wurzelnden

(§ 116. § 117. I. A. b. 1. § 119. I.), die naturales obligationes, als die schon im ius gentium begründeten im Röm. Civil-R.

[ocr errors]

anerkannten Obligationen (§ 4. III. a. 2. § 115. II. a. 2.), gegenübergestellt. b. In der Regel bezieht sich jedoch die Unterscheidung von obligationes civiles und naturales auf die Wirksamkeit der Obligationen, so daß civilis obligatio jede durch eine actio geltendzumachende, klagbare oder vollkommene, - obligatio (tantum) naturalis dagegen die einer actio entbehrende, aber sonst in verschiedener Weise juristisch wirksame, unvollkommene Obligation ist: im Gegensatz zur-sei es ipso iure oder ope exceptionis - gänzlich unwirksamen Obligation. (§ 128. I. a.)

a. Omnium autem obligationum summa divisio in duo genera deducitur, namque aut civiles sunt, aut praetoriae: civiles sunt, quae aut legibus constitutae aut certe iure civili comprobatae sunt; praetoriae sunt, quas praetor ex sua iurisdictione constituit, quae etiam honorariae vocantur. § 1 I. de obl. 3, 13.

b. 1. (II. a. 1.) Naturales obligationes non eo solo aestimantur, si actio aliqua earum nomine competit, verum etiam cum soluta pecunia repeti non potest: nam licet minus proprie debere dicantur naturales debitores, per abusionem intelligi possunt debitores et, qui ab his pecuniam recipiunt, debitum sibi recepisse. Iul. 1. 16 § 4 D. de fidej. 46, 1. 2. Creditores accipiendos esse constat eos, quibus debetur ex quacumque actione vel persecutione, vel iure civili sine ulla exceptionis perpetuae remotione vel honorario; quodsi natura debeatur, non sunt loco creditorum. Ulp. 1. 10 D. de V. S. 50, 16.

II. Was die einzelnen Fälle der naturales obligationes anbelangt, so sind sie entweder: a. im ius gentium begründete, aber im Röm. Civil-R. nicht völlig zur Anerkennung gelangte Obligationen, welche immer gleich als klaglose Obligationen entstehen, z. B. Obligationen der Slaven (§ 35. I. c. 4. 5.), Obligationen zwischen dem Gewalthaber und der persona subiecta, welche jedoch abgesehen von einem der letzteren eingeräumten peculium (§ 149. II. A. c.) erst nach Aufhebung der potestas Wirkung äußern; Verpflichtung durch nudum pactum (? § 115. II.): oder b. Obligationen, die an sich auch im ius civile begründet sind, denen aber entweder von Anfang an aus irgend einem Grunde volle Wirksamkeit versagt, oder denen durch einen nachfolgenden, nur iure civili wirkenden Umstand ihre ursprüngliche Klagbarkeit entzogen ist, z. B. Darlehn contra SC. Macedonianum (§ 120. II.), Verpflichtung des Pupillen ohne tutoris auctoritas (§ 151. II. § 142. II. a. b. 2.), durch capitis diminutio (§ 56. III. b.), Litis Contestatio (§ 200. I. § 203. III A.) Klagverjährung (? § 103. VI. b.) aufgehobene Forderungen.

a. 1. Is natura debet, quem iure gentium dare oportet, cuius fidem secuti sumus. Paul. 1. 84 § 1 D. de R. J. 50, 17.

2. Naturaliter etiam servus obligatur: et ideo si quis nomine eius solverit vel ipse manumissus. . repeti non poterit; et ob id fideiussor pro servo acceptus tenetur et pignus pro eo datum tenebitur. Paul. 1. 13 pr. D. de cond. ind. 12, 6. 3. Si quod dominus servo debuit, manumisso solvit, quamvis existimans ei aliqua teneri actione, tamen repetere non poterit, quia naturale adgnovit debitum. Tryph. 1. 64 eod. 4. Si pater quod filio debuisset, eidem emancipato solverit, non repetet; nam hic quoque manere naturalem obligationem. . probatur. Afr. 1. 38 § 2 eod.

5. Quamvis usurae foenebris pecuniae citra vinculum stipulationis peti non possunt, tamen ex pacti conventione solutae neque ut indebitae repetuntur, neque in sortem accepto ferendae sunt. Sever. 1. 3 C. de usur. 4, 32. b. 1. Ubi in odium eius, cui debetur, exceptio datur, perperam solutum non repetitur: veluti si filiusfamilias contra Macedonianum mutuam pecuniam acceperit et paterfamilias factus solverit, non repetit. Marcian. 1. 40 pr. de cond. ind. 2. Hi qui capite minuuntur, ex his causis, quae capitis deminutionem praecesserunt, manent obligati naturaliter. Ulp. 1. 2 § 2 D. de cap. min. 4, 5.

3. Et post litem contestatem fideiussor accipi potest, quia et civilis et naturalis subest obligatio. Id. 1. 8 § 3 D. de fidej. III. Die jedoch keineswegs überall gleichmäßig eintretenden - Wirkungen der naturales obligationes bestehen: a. in der Wirksamkeit der Leistung, welche nicht als Schenkung, sondern als Schuldzahlung gilt, woher keine Rückforderung (soluti retentio § 135. V. A.); b. in der Zulassung einer Verbürgung und Verpfändung (§ 118. IV. a. § 101. I.) für das debitum naturale; c. in der Möglichkeit der Novation (§ 142) einer naturalis obligatio; d. in der Möglichkeit, die Naturalforderung auf dem Wege der Kompensation (§ 140) geltend zu machen.

Si quis servo pecuniam crediderit, deinde is liber factus eam expromiserit, non erit donatio, sed debiti solutio. Ulp. 1. 19 § 4 D. de don. 39, 5.

Zweites Kapitel. Entstehung der Obligationen.

§ 115. (§105.) Übersicht der Entstehungsgründe. Contractus. Einseitiges Versprechen.

und pacta.

[Müll. § 107. 113. 117. 123. B. II. § 25. 29. 33. 34. P. § 270. 271. 272. Schi. § 248-251. 287. 390. Ku. I. § 621—28. II. 469. D. § 139. 142. 154.] I. Alle Obligationen entspringen entweder aus R-geschäften oder R-verlegungen oder aus anderen juristischen Thatsachen (variae cau

« PreviousContinue »