1 *** prohibet, exceptis quibusdam cognatis, et si plus donatum sit, non rescindit. 2 Minus quam perfecta lex est, quae uetat aliquid fieri, et si factum sit, non rescindit, sed poenam iniungit 5-ei, qui contra legem fecit: qualis est lex Furia

Desiderantur in principio libri definitiones diuisionesque iuris. Cf. Vlp. Inst. I 1-4. Gai I 1. Hugo Ciu. Mag. IV 364. Ad ius scriptum pertinent haec SS 1...3, quibus de legibus agitur: ac plenius quidem quam ab Gaio I 2 factum, qui non nisi haec: lex est quod populus iubet atque constituit.'

Initium libelli Lachmanno (Zeitschr. f. gesch. R. W. IX 174—212) Mommsenoque (Böck, ed. 4 p. 109–120) auctoribus constitui: quorum hic probabiliorem corruptelae uiam indagauit: in principio plus unum folium siue triginta sex fere uersus quales sunt codicis Vaticani non uidentur intercidisse.' Vide supra. In Vat. et ed. princ. singulae partes sic se excipiunt: Incipiunt tituli (XXVIIII tituli, om. incipiunt, ed. princ.) ex corpore Vlpiani. Mores inueteratus (p. 4, 10 sq.) I De libertis

XXVIIII de bonis libertorum.

...

I Tit. (Tit. I ed. princ.) De libertis. Libertorum confirmat (quod datum legatum est add. ed. princ.) (p. 5, 9) prohibet... primá lege (p. 4, 9). hodie autem (p. 5, 10). Verum ordinem, sed omisso indice titulorum, exhibent Cuiacianae, praeposito titulo: De legibus et moribus et his: Imperfecta lex est, uel uti Cincia, quae supra certum modum donari (sed inclin. litt. Cui. b) initio praefixis. Cuiacius Obs. XIX 30 lacunam initio ita expleuit: Lex aut perfecta est, aut imperfecta, aut minus quam perfecta. Perfecta lex est, uel uti Aelia Sentia, quae uetat aliquid fieri, et si factum sit, rescindit. Imperfecta lex est, uel uti Cincia, quae supra certum modum donari. Schillingius Animadu. spec. I haec supplementa: Perfecta lex est, quae uetat aliquid fieri, et si factum sit, rescindit, qualis est Imperfecta lex est, quae uetat aliquid fieri, et si factum sit, non (nec Böckingius) rescindit, nec poenam iniungit ei, qui contra legem fecit: qualis est lex Cincia, quae

plus quam ... donari proposuit 2 et] sed Turnebus

Adu. VII 21. at Zimmernius (Gesch. d. R. Priu. R. I 62) 2.4 rescindet Vat. 5 fecerit Hugo I. C. A. p. 1603

testamentaria, quae plus quam mille assium legatum mortisue causa prohibet capere praeter exceptas personas, et aduersus eum, qui plus ceperit, quadrupli poenam constituit.

3 Lex aut rogatur, id est fertur: aut abro- 5 gatur, id est prior lex tollitur: aut derogatur, id est pars primae, tollitur: aut subrogatur, id est adicitur aliquid primae legi: aut obrogatur, id est mutatur aliquid ex prima lege.

4 Mores sunt tacitus consensus populi, longa 10 consuetudine inueteratus.

I DE LIBERTIS

5 Libertorum genera sunt tria, ciues Romani, Latini Iuniani, dediticiorum numero.

6 Ciues Romani sunt liberti, qui legitime manu 15

§ 3] Breuiatoris culpa non casu ex iuris scripti partibus plebiscita, senatus consulta, constitutiones principum, edicta, responsa, de quibus Gaius I 4-7, desiderantur. Cf. Hugo 1. c. Mommsenus. $41 De moribus h. e. de iure non scripto de suo addidit Vlpianus. I DE LIBERTIS] Incipit pars Regularum prima quae est DE IVRE PERSONARVM siue DE CONDITIONE HOMINVM. Vlp. I-XVIII. Gai I. Ac resecuit primum breuiator iuris diuisionem, qualis apud Gaium I 8 legitur: 'omne .. ius ... uel ad personas pertinet, uel ad res uel ad actiones.' deinde de iure personarum partitiones 'quod omnes homines aut liberi sunt aut serui: rursus liberorum hominum alii ingenui sunt alii libertini.' Cf. Gai I 9. 10. In hac autem A. DE LIBERTIS disputatione quae tit. I-III comprehendit Vlpianus multifariam a Gai institutionibus (Í 12—47) declinauit: quo de uide Böckingii syst. tab. cum adn. Agitur autem 1) de libertorum generibus (I 5-11 cf. Gai I 12. 16. 17. 13-15).

1 ascium Vat. mille assium] Lex habuit mille aeris' Cuiacius Obs. XIX 31 2 morti suae Vat. poena Vat. 5 Léx] ex (litterae L spatio uacuo relicto) Vat. 7 primae Cuiacianae. prima Vat. ed. princ. primae legis Cuiacius in notis. e prima Huschkius apud Böckingium 8 obrogat Vat. 10 moris Vat. consensus 11 inuetératus Vat. 15 qui legitime manu missi sunt, id est aut (aut omisi cum Gaio) uindicta aut censu a. t. n. i. i. Böckingius. qui legitimae censu aut testamento nullo iure inpediente Vat. qui uindicta censu aut testamento n. i. i. manu missi sunt ed. princ. qui legitima manu missione (uel simpliciter legitime) liberati

Vat.

missi sunt, id est uindicta aut censu aut testamento, nullo iure inpediente.

7 Vindicta manu mittuntur apud magistratum, uelut consulem, proconsulem praetoremue.

8

5 Censu manu mittebantur olim, qui lustrali censu Romae iussu dominorum inter ciues Romanos censum profitebantur. 19 Ut testamento manu missi liberi sint, lex duodecim tabularum facit, quae confirmat testamenta.

10

10 Hodie autem ipso iure liberi sunt ex lege Iunia, qua lege Latini sunt nominatim inter amicos manu missi.

§ 8 Censu manu mittebantur olim] Praeter morem, quem Mommsenus inuestigauit, breuiator de iure obsoleto notitiam in epitomam recepit. Cf. Göschenus (Zeitschr. f. gesch. R. W. III 269).

S10 confirmat testamenta. Hodie] Casu aut librarii peccato nihil nisi tta post confirmat intercidit. Relicua, quae desideraueris, ad ius obsoletum pertinentia excerptoris consilium omisit. Vlpiani sententiam post alios indicauit Mommsenus. Vide infra.

sunt, id est uindicta aut censu aut t. n. i. impediente Schillingius. Cf. Gai I 17 iusta ac legitima manu missione liberetur, id est uindicta aut censu aut testamento,is ciuis Romanus fit.'

3 magistratum uelut consulem, proconsulem praetoremue Hugo 1. C. A. p. 1603, Mommsenus (Stadtr. u. Salpensa u. Malaca p. 345 sq.). magistratu pturim ue uelut consule proconsulem Vat. Cuiaciana b, sed eadem PR. uelut in margine. magistratum, uelut Praetorem, Consulem, Proconsulem ed. princ. magistratum populi Romani, uelut consulem praetoremue uel proconsulem Lachmannus 5 mittebantur, qui olim Loonius, cf. Zimmernius (Gesch. d. R. Priu. R. I 746). mittebantur, olim qui Heimbachius (Leipz. Repert. 1843 III p. 102) 9.10 Vide adn. ad p. 3, 1. confirmat testamenta. Latini sunt liberti, qui uoluntate domini in libertate morantur: quos olim praetor tueri solebat in possessione libertatis: hodie Mommsenus. De latiore lacuna cogitauerat Lachmannus. confirmat testamento datas libertates. Olim liberi non erant, qui aliter quam uindicta, censu uel testamento manu mittebantur: hodie Cuiacius in notis. confirmat ✶✶✶ Inter amicos manu missi olim non erant ipso iure liberi, sed uoluntate domini in libertate morabantur, et eos seruire non permittebat Praetor: hodie idem Obs. XIX 30 11 nominatim Hugo 1. C. A. p. 1603, Lachmannus. nominati⋆ Vat. ed. princ.

11 Dediticiorum numero sunt, qui poenae causa uincti sunt a domino, quibusue stigmata scripta fuerunt, qui propter noxam torti nocentesque inuenti sunt, quiue traditi sunt, ut ferro aut cum bestiis depugnarent, uel in ludum uel custodiam coniecti 5 fuerunt, deinde quoquo modo manu missi sunt: idque lex Aelia Sentia facit.

12 Eadem lege cautum est, ut minor triginta annorum seruus, uindicta manu missus, ciuis Romanus non fiat, nisi apud consilium causa probata 10 fuerit: id est sine consilio manu missum lex Aelia Sentia seruum manere putat, testamento uero manu missum perinde haberi iubet, atque si domini uoluntate in libertate esset, ideoque Latinus fit.

13 Eadem lex eum dominum, qui minor ui- 15 ginti annorum est, prohibet seruum manu mittere, praeter quam si causam aput consilium probauerit. 13 In consilium autem adhibentur Romae

SS 12-19] Disputatur 2) de eis qui manu mitti uel manu mittere prohibeantur. Cf. Gai I 18-27. 36-47.

2 quibusue stigmata scripta Cuiacius in notis et in mrg. Cuiacianae b (cf. Quintilian. VII 4, 14 fugitiuo stigmata scripta.). quib: uestigia scripta Vat. ed. princ. quibusue stigmata inscripta Bluntschelius conl. Gaio I 13 quibusue stigmata inscripta sint.' 3 quiue Schillingius 5 uel in ludum uel custodiam scripsi. uel custodia Vat. uel in custodiam ed. princ. inue ludum uel custodiam Schillingius conl. Gaio I 13 inue ludum custodiamue coniecti fuerint.' 6 sint Hugo I. C. A. p. 1603 7 lex ascia Vat. semper, ut semel monuisse sufficiat 8 lege Val. 9 ciues Vat.

consi

11 id est Lachmannus. ideo Vat. ed. princ. liu Vat. lex Aelia Sentia M. Hertzius. Cf. Hugo (Gött. Gel. Anz. 1833 p. 1443 sq.). caesaris Vat. Cuiaciana b. omisit ed. princ. censuue Schillingius. Cf. Göschenus (Zeitschr. f. gesch. R. W'. III 243). eius aetatis Huschkius 12 putat] Cf. Cuiacius notis in Vlp. II 4 17 aput Vat. 18 Distinxit (13) Hugo (Ciu. Mag. IV 390) silium ed. princ. consilio Vat. Cuiaciana b Romae] Romani Vat.

con

quinque senatores et quinque equites Romani, in prouinciis uiginti reciperatores, ciues Romani. 14

Ab eo domino, qui soluendo non est, seruus testamento liber esse iussus et heres institutus, etsi minor sit 5 triginta annorum, uel in ea causa sit, ut dediticius fieri debeat, ciuis Romanus et heres fit, si tamen alius ex eo testamento nemo heres sit. quodsi duo pluresue liberi heredesque esse iussi sint, primo loco scriptus liber et heres fit: quod et ipsum lex 10 Aelia Sentia facit. 15 Eadem lex in fraudem

creditoris et patroni manu mittere prohibet.

16 Qui tantum in bonis, non etiam ex iure Quiritium seruum habet, manu mittendo Latinum facit. In bonis tantum alicuius seruus est uelut 15 hoc modo: si ciuis Romanus a ciue Romano seruum emerit, isque traditus ei sit, neque tamen mancipatus ei, neque in iure cessus, neque ab ipso anno possessus sit. nam quamdiu horum quid fiat, is seruus in bonis quidem emptoris est, ex iure Qui20 ritium autem uenditoris est.

17 Mulier quae in tutela est, item pupillus et pupilla manu mittere non possunt.

$ 17] Excerptoris consilio plura hic resecta esse uelut de iure liberorum Mommsenus arbitratur. Qui quod haec saltem: nisi tutore auetore (Cf. Göschenus Zeitschr. f. gesch. R. W. III 268) non de

testa

1 aequites Vat. 2 prouinciis Böckingius Huschkio auctore (cf. Gai 1 20). prouincia Vat. ed. princ. reciperatores Lachmannus. receperatoris (tores) Vat. Cuiaciana b. recuperatores ed. princ. 3 soluendus Vat. menti Vat. 4 institutus Vat. cundum Hugonem I. C. A. p. 1603. Göschenus in Gai I 18 ed. 2. Huschkius (Rhein. Mus. f. Iurispr. VII 67) 6 ciues r. ét Vat. ed. princ. 10 fraude Vat.

5 annorum scripsi seannis Vat. edd. Cf.

8 sint Vat. sunt 11 creditorum Hugo I. C.

A. p. 1603. Cf. Gai I 37. 47 12 ius Quiritium Vat. 16 hemerit Vat. is qui

15 ciues Vat.

semper
Vat. 17 anno Vat. in lit. alio atram.

18 quam diu]

i. e. donec. Cf. Schultingius in Gai Epit. 11 4, 2. Lachmannus

19 ex] et Vat.