bat, etiam hanc invenerat. Is vero alius atque ipsius Pedii vix esse poterat. Praeter celebratissimos enim quosdam ICtos, qui et ipsi ab aliis citati pluribus tantum litteris notabantur, velut cass., sab., ser. sul., ipsorum tantum in libris ICtorum principalibus litteris nomen eorum notatum esse, sive cum responsa a. se data referrent, ex Paulli exemplo constat, sive cum marginibus paginarum titulus operis inscriberetur, per se probabile est. Cum igitur etiam ex aetate Sexti Pedii adhuc tam incerta, ut Iuliano tantum anteriorem eum fuisse sciremus, nihil causae obstet, non dubito, Probum, ut eum quoque quem dixi, notandi morem ostenderet, notam illam posuisse eamque cum ceteris ex Sexti Pedii ad edictum libris (circiter quinquaginta, ut videtur) sumsisse ; namque edicti commentarium pleraeque ceterae notae edicti verbis petitae produnt et ex huiusmodi libris Pedianus tunc longe amplissimus erat, quem maximam sibi notarum copiam suppeditaturum esse Probus merito iudicabat.

ex

Ceterum exiguam tantum partem tam harum quam ceterarum, quas Probus composuit, notarum ad nos pervenisse dubitandum non est, idque nunc non tam librariorum neglegentiae, quam istius aevi genio, quod antiquarum divitiarum taedio etiam ipsos iuris civilis libros tantum breviatos ferre valuit, tribuendum esse existimo.

M. VALERII PROBI

de iuris (ciuilis) notarum
(significatione commentarius).1

1. Est etiam circa perscribendas uel paucioribus litteris notandas uoces studium necessarium. Quod partim pro uoluntate cuiusque fit, partim pro usu publico et obseruatione communi. Namque apud ueteres cum usus notarum nullus esset, 'propter perscribendi 'difficultatem maxime in senatu

1) Hoc fere modo supplendam esse inscriptionem, quam optimi libri mss. praebent, suasit mihi Gell. 17, 9. ubi eiusdem Probi citatur commentarius de occulta litterarum significatione in epistularum C. Caesaris scriptura'. Ei enim vicinum hunc nostrum commentarium fuisse, etiam probabile fit ex inscriptione quibusdam medii aevi notarum collectionibus a Probo pendentibus praefixa: 'notae Iulii Caesaris', de quibus cf. Momsen. not. laterc. p. 315. 2) propter scribendi Cdd. et ed.; vitium ex compendio pp pscribendi natum est. 3) facultatem Cdd. et ed.; sed di geminandum erat.

qui scribendo aderant, ut 'celeriter dicta comprehenderent, quaedam uerba atque nomina ex communi consensu primis litteris notabant et singulae litterae quid significarent, in promptu erat. Quod in praenominibus, publicis pontificumque monumentis et in 'legibus 'iuris(que) ciuilis libris etiamnunc manet. Ad quas notationes publicas 'accessit 'et studiosorum uoluntas, ut unusquisque familiares sibi notas pro uoluntate signaret; quas comprehendere infinitum est. publicae sane tenendae, 'quae1o in monumentis publicis et historiarum libris sacrisque publicis reperiuntur, 'ut 10

4) Refer ad comprehenderent, non ad dicta. Celeritate facto senatusconsulto opus, ut mox ad alia veniri vel discedi posset. 5) Quod nō Cdd. Fortasse: Qui mos. 6) Cdd. et ed. habent transpositum post praenominibus; vid. praefat. 7) et in iuris Cdd. fide digni. iurisque omisso antea et in X. A. 8) accedit Cdd. et ed. 9) Haec proxime ad Cdd. scripturam accedunt. etiam studiosorum voluntas; set unusquisque familiares sibi notas pro uoluntate quas signarit comprehendere ed. Moms, altera. 10) Ex Cdd. in Momseni ed. altera addidi. 1) Macunius vel Macuuius Cdd. Suspicor Manii et Pacuvii notas in unam conflatas esse. 2) A.; omittunt ceteri Cdd. et ed. 3) E.;

et similia. Secundum 'haec etiam 14 curiarum nomina, tribuum, comitiorum, sacerdotiorum, potestatum, magistratuum, praefecturarum, sacrorum, ludorum, rerum urbanaṛum, rerum militarium, collegiorum, decuriarum, 'fastorum, nummorum, ponderum, mensurarum et similium ceterorum notationes proprias habent. ***

6

8

5 9

Litterae singulares in iure ciuili.

3. De legibus et plebiscitis (senatusque consultis)9 haece.20 P. I. R. P. Q.I.S. I. F.

P. R. E. A. D. P.

'E. H. L. N. R.

populum iure rogauit populusque iure sciuit in foro pro rostris 'ex1 ante diem pridie

eius hac lege nihilum rogatur 2

S. R. L. R. I. C. Q. O. siremps lex, res, ius causaque omnibus O. R. E. omnium rerum esto 3

omittunt alii Cdd. 14) etiam hic C. etiam om. ceteri Cdd. De curiarum nominibus notatis cf. Ovid. F. 2, 528. 5) Intellige dierum fastorum, nefastorum et similium. pagorum Moms. cj. 6) numerorum Cdd. et ed., quod coaluisse videtur ex numor. p. erum; nummorum Moms. cj. De verbis iuris ciuilis, quae hic Cdd. intrudunt, vid. praefat. 8) Hic cum in duas partes opus scinderetur a librariis, non dubito quaedam excidisse, quibus Probus ad notas iuris transitum fecerat. 9) Supplevi. Excidit sqctis ob simile antecedens vocabulum scitis. 20) nunc ponimus serioris tantum aetatis Cdd. Litterae singulares in iure ciuili de legibus et plebiscitis ed. Sed vide inscriptiones SS. 4. et 1) In lege perlata huic ex proprie nullus locus; sed puto, id interdum ex lege per trinundinum promulgata postea errore retentum esse. Notis Ante Diem et Pridie in eadem lege simul locum non esse, vix est, quod moneamus. De legum praescriptionibus in universum cf. Ritschl. praef. ind. schol. Bonn. hib. 1860. 2) Cdd. et ed. ante L. lege addunt: 0. omnibus, idque in sequenti nota, ubi testantibus lege Rubria et lege Quinctia (Mus, philol. Rhen. VIII. p. 298. 457 seq.) iustus eius locus est, omittunt, ut appareat, ex inferiori nota in superiorem id male irrepsisse. 3) Varie

Cdd. hane formulam corrumpunt. Quod siremps notatur duabus litteris S. R., factum videtur secundum etymologiam M. Catonis, a similis res' eam vocem derivantis. Fest. s. v. 24) sacrosancti V.; sacri sancti ceteri Cdd. et ed. Vid. Cic. pro Balb. 14. 5) Q. N. I. quod non iure boni Cdd. quod iure non unus A.; ut tam ante I. quam post littera singularis lecta esse videatur, quam N. acceperunt, quae vero ante erat V. Sunt duae exceptiones, quarum altera spectal ad ea, quae ne quis rogaret, multa tantum similive poena sancitum erat. 6) rogatum Cdd. Cf. Klenze ad Leg. Servil. p. 94. 7) Ita recte est in l. Anton. de Thermens. v. 30., pro quo archaice in aliis aeribus legitur rogator s. rogato(r); nam imperativus in hac formula insipide poneretur. rogatum C. 8) V. veteri omittunt aliqui Cdd. idque Moms. docte interpolatum putat ex Suet. Dom. 9., de quo dubito. 9) Potuit huic notae etiam in legibus agrariis locus esse. Gai. 2, 7. 30) quod Cdd. 1) quod Cdd. et ed. Cf. Orell. 3787. 2) mee vel meae vel me Cdd. Erat opinor mag. (Moms. cj.: melius). Deest haec vox in Cic. ad fam. 8, 8. §. 5. 3) V. V. ceteri Cdd., factum sc. ex corruptela ualeto. 4) V.; plebum ualeto ceteri.

Q. N. Q. A. N. Q. N.

E. I. M. C. V.

S. N. S. Q.

sine fraude sua

actionibus haece7:

S. S. C. S. D. E. T. V.

(I.)

aio, te mihi dare oporteres

quando negas, te sacramento 'quingenario9 prouoco

quando neque ais neque negas

40

ex iure manum consertum ' uocauit 1

si negat, sacramento quaerito?

secundum suam causam 3; sicut dixi, ecce tibi, 'uindictam (imposui)+

Q.I.I. T. C. P. A. F. quando in iure te conspicio, postulo,

anne fuas auctor

te praetor iudicem arbitrumue postulo uti des 7

35) quod eius Cdd. (quod eis Moms. ed.) ex parum erudita interpolatione; nam quod ferrent, certe potestas non dabatur magistratibus. Cf. Cic. 1. c. Etiam consules, praetores et tribuni pl. plus quam singularibus literis in Cdd. nolati videntur interpolationi deberi. 6) V.; plebis ferant ceteri. 7) haec Cdd. et ed. hic et infra S. 5. 8) Puta sponsionis illius summam, de qua agit Gai. 4, 95. 9) Hoc solum in centumviralibus causis superfuisse videtur. 40) Hac actione utebatur actor, si adversarius tacuerat. 1) uocarit V. Sed aut voco aut vocasti aut generaliter vocare legendum videtur. Vid. Cic. pro Mur. 12. 2) quingenario Moms. cj. Frustra; pertinet haec formula ad publicam legis actionem, in qua actor adversarium sacramento non provocabat, sed interrogabat. Vid. Fest. p. 344. Müll. et nos ad Gai. 4, 14. not. ad h. voc. 3) Male haec verba cum sequentibus coniuncta sunt. Cf. Gai. 4, 16. adn. 4) Supplevi ex Gai. 4, 16. uindicta Cdd. 5) far optimi Cdd. fas alii. De anne post verbum postulo, quod Moms. immerito impugnat, cf. Gai. 4, 16. 6) PR. Cdd. Sed singularis littera requiritur ex Probi strictiore ratione (nam alii et binas litteras admittebant. Fest. v. Nota). Ab initio videamus ne littera A. abs ob antecedentem notam, quae hac littera clauditur, perierit. 7) Cf. Keller Civilproc. §. 17. not. 230.