uim coactus, uerbi gratia 'ab aliquo populo 37 uel a singulis hominibus manumiserit, non ueniet seruus ad libertatem, quia non intellegitur uoluisse, qui coactus manumisit.

8. Item ut possit habere seruus libertatem, talis esse debet, ut praetor siue proconsul eius libertatem tueatur: nam et hoc lege lunia cautum est. sunt autem plures causae, in quibus non tueatur '(praetor uel)8 proconsul manumissionem; de quibus procedentes 'exponemus. "

9

9. Sed et illud obseruandum, ut is, qui manumittitur, in bonis manumissoris sit; et ideo, si tantum ex iure Quiritium sit manumissoris, non erit Latinus. necesse est ergo, seruum, '(si ex iure Quiritium manumissoris sit, eius) 4o non tantum ex iure Quiritium sed etiam in bonis esse.

2

40

10. Communis seruus si ab uno '(ex sociis uindicta uel testamento) 1 'liberatus sit, neque ad libertatem peruenit, et alterius dominí totus fit seruus, iure accrescendi. Sed inter amicos seruus ab uno ex sociis manumissus' utriusque seruus manebit; 'ius enim accrescendi 4 in hac manumissione non uersatur; 5 'licet 6 Proculus 'existimauerit, 7 accrescere eum socio: 'qua sententia non utimur.

3

9

τος V. S. = uoluntatem (sic edd.) manumittentis V. promissum manumittentes S. 37) Velut in circo. Cf. L. 17 pr. D. qui et a quib. (40, 9). 8) De Lachm. cj. suppl. 9) ἐπιδείξομεν

1=

= ostendemus V. S. edd. Graecum verbum proprie est exponere, licet alio sensu. 40) Aperte flagitante sententia addidi; nam nec placet Buchholtzii cj. ad Fr. Vat. §. 221., nec Lachm., qui in fine supplet manumittentis'. Praeterea ubique pro 'manumittens' (¿lɛvdɛqov, ut Graeci manumissorem appellare solent) ex ICtorum more scripsi manumissor'. 1) Partim Boeckingio auctore supplevi. 2) γενηται ελεύθερος manumissus liber fit V. 3) εκατέρω κυριευσουσιν δουλος μένει utrique dominabunt, seruus manebit V. Scilicet ἑκατέρω vulgari errore pro ἑκατέρου scriptum ansam dederat, ut quis sequentibus δουλος μενει velut glossam superscriberet κυριεύGOVGLv. utriusque domini s. m. Lachm. 4) δικαιον γαρ ου (pro του) προσαυξεσθαι istu enim non accrescere V. iustum enim non adcrescere edd. 5) εν ηστρεφεται in qua uertitur (seruatur Lachm.) V. edd. Corruptum illud ex ov μǹ orqέpetal. nai. et quam V. quamuis Lachm. estimaverit, pbave.rit V. *) μετα. κονωνων = cu solio V. Ex eũ cum factum esset cu, alius hoc vertit μετα. 9) ου τη γνωμη χρώμεθα sententia utimur V. Sed ov, quod in superiorem versum aberravit,

7) δοκιμασαι

6) ει.

→ qua

11. Proprietarius eum seruum, cuius ususfructus ad alium pertinet, non potest uindicta manumittere, obstante usufructu; et si manumiserit eum uindicta, faciet seruum sine domino. sed Latinum (inter amicos manumittendo facere potest, tum scilicet, cum ususfructus non mutata interim uoluntate finitus erit).

50

12. Peregrinus manumissor seruum non potest 'ad Latinitatem perducere,1 quia lex Iunia, quae Latinorum genus introduxit, non pertinet ad peregrinos, sicut et Octauenus probat. Praetor '(tamen uel proconsul)2 non permittet manumissum seruire, nisi aliter lege peregrina caueatur.

13. Minor uiginti annorum manumittere neque uindicta potest neque testamento, itaque nec Latinum facere potest; tantum enim apud consilium potest manumittere seruum suum causa probata.

14. Is autem, qui manumittitur inter amicos, quotcumque est annorum, Latinus fit, et tantum ei hoc prodest 'triginta annorum aetas, ut postea iterum possit uindicta uel testamento manumitti et ciuis Romanus fieri.

15. Mulier sine tutoris auctoritate non potest '(inter amicos manumittere), nisi ius liberorum habeat. tunc enim

4

reponendum est ante xoáμɛda. Cf. similem Scaevolae locum L. 93. S. 3. D. de solut. (46, 3) et L. 6. §. 2. D. quib. mod. pign. solv. (20, 6); de re Ulp. 1, 18. Paul. 4, 12. §. 1. 50) Tale quid supplendum. Non idem valet in manumissione vindicta (Ulp. 1, 19), quae expressa condicione vel die vitiatur (de tacita vid. L. 15. D. de ma· num. 40, 1) et in qua ius et initium, non voluntas spectatur. De testamentaria manumissione ICtus h. 1. non agit; idcirco puto, quoniam ea longiorem tractatum habebat; in ea enim, ut condiciones taceam, aetas servi spectatur. Nam minor xxx annorum testamento manumissus Latinus fit ideoque etiam a proprietario recte sic manumittitur; secus in maiore xxx annorum, nisi et hunc testator Latinum tantum facere voluerit. Cf. L. 15. cit. 1) προς λατινον (potius Λάτιον) αγειν ad latinum perducere V. ρωμαικον ποιῆσαι = Latinum facere S. Lachm. Sed haec facilior lectio ex gloss a videtur enata. 2) Supplevi; proconsulis enim quam maxime hic mentio erat facienda. 3) τη ελευθερια Γ. ἐλευθερία S. libertas S. edd. Sed corruptum illud est ex 'tāv ỷhìníα. Cf. S. 17. hoc ei procedit manumissione Lachm. 4) Edd. minus recte om. inter amicos.

=

'(uel) 55 uindicta sine tutore '(auctore) potest manumittere. unde si mulier absens liberum esse iusserit, quae ius liberorum non habeat, quaesitum est, an Latinum faciat tutore eius auctoritatem accommodante eo tempore, quo epistola scribitur seruo a domina? Iulianus negat; existimat enim, eo tempore debere auctoritatem praestari, quo peragitur manumissio; tunc autem peragi intellegi, cum seruus cognouerit dominae uoluntatem. Sed Neratius Priscus probat, libertatem seruo competere; sufficere enim, quando epistola scribitur, adhiberi auctoritatem tutoris. cuius sententia et constitutione 'principali 9 confirmata est.

16. 'Generaliter 60 seruum pigneri datum ciuem Romanum facere debitor non potest, 'si forte soluendo non sit.1 obstat enim libertati lex Aelia Sentia, quae prohibet seruum creditorum (fraudandorum) causa manumissum ciuem Romanum fieri. sed Latinum (facere) potest. 2

17. Qui censu manumittitur, si triginta annos habeat, ciuitatem Romanam 'apiscitur. 3 sed debet hic seruus ex iure Quiritium manumissoris esse, ut ciuis Romanus fiat.

17. Quando Romae census agitur, solet post censum lu

55) Supplevi; omissum ob sequens u-indicta. 6) Supplevi. 7) Post εζητηται V. habet τουτο η hoc an. Scilicet tov-toy remansit vel factum est ex -vov пoin, ɛilatɛi- vero periit propter similitudinem antecedentis ¿¿-ntηtai. Sic Lachmanni coniectura confirmatur. 8) voεitai V. S. pro voɛiodai, ut vidit Schilling. Antea cum Cuiac. pro enim scripsi autem. 9) Libnarii αὐτοκρατορικῇ verterunt imperatoria. 60) ει π si V. quod omisit S. neglexerunt edd. Sed superest illud ɛı, ut puto, ex ¿v yέv-eɩ in genere (rerum v. gr. omnium, quas quis habeat, vel invectorum et illatorum), generaliter. Specialiter enim obligatum servum a debitore, nec si solvendo sit, quocunque modo manumitti posse constal. 1) Extos ει μη προς απόδοσιν η nisi forte ad credendum sit V. ἐκτὸς εἰ μὴ οὐ πρὸς ἀπόδοσιν

: nisi si soluendum non sit S. nisi si forte solnendo sit Lachm. Sed plerumque debitores solvendo sunt. 2) naι = et V. S. habent ad insequentis Si initium tractum, ubi molestum est. Mihi superesse videtur ex noiεiv dúvα-tαι. Latinum vero debitor facit statim; neque enim fraudare videtur creditores, qui retento iure Quiritium manumittens, facit, ut servus diligentius sibi quaerat, unde creditoribus satisfieri possit. Cf. Gai. 2, 153. 3) иtatai V.S. — possidet V. = pascitur S. = potitur Lachm.

5

7

strum condi: 64 est autem lustrum quinquennale tempus, quo Roma lustratur. Magna 'uero dissensio est inter prudentes, '(quae in censu aguntur), 6 utrum eo tempore uires accipiant omnia, quo census '(eorum agitur), an eo tempore, quo lustrum conditur. sunt enim, qui existimant, non alias uires accipere quae in censu aguntur, nisi haec dies sequatur, qua lustrum conditur; 'alii uero probant, 8 censum descendere ad diem lustri, non lustrum 'recurrere ad diem census. Quod ideo quaesitum est, quia '(si) 7o omnia, quae in censu aguntur, lustro 'demum confirmantur,1 (etiam censu manumissis lustro demum condito libertas competitura est.) 70

70

17b. Sed in urbe Roma tantum censum agi notum est; in prouinciis autem magis professionibus utuntur.

64) V. qui haec bis continet: αποτιμησις δε επιρωμης αγεσται ϊωθεν η αποτιμησις καθαρμωκτίζεται census autem 'inroma (secundum: apud romam) agi solet nel census lustro conditur. At S.: τίμησις μέντοι ἐπὶ ῥώμης ατήθαις εἴωθεν. τίμησις μέντοι καθαρμῷ κτίζεται : census tamen Romae agi solet. In census autem lustro conditur. Graeca igitur sic restituenda sunt; ôñótɛ (quod periit propter ἀποτιμησις) ἀποτίμησις ἐπὶ Ῥώμης ἄγεται, εἴωθεν μετὰ (quod abiit in postpositum illud μέντοι) τὴν ἀποτίμησιν κάθαρμος κτίζεσθαι. Εt sic convenit his, id quod in fine dicitur: Sed in urbe Roma etc. 5) μévtoi V. S. autem V. Lachm. tamen S. 6) Haec verba, omissa quia paullo post recurrunt, necessario supplenda erant. 7) Edd. tantum agitur supplent. 8) ὑπολαμβάνουσιν γὰρ

existimant enim V. S. Sed haec a librario profecta sunt, qui male interpretans ea, quae nunc sequuntur, iis eandem illam sententiam, ex qua census lustro confirmatur, verbis tantum mutatis, iterum referri putavit, quamobrem S. priorem illam sententiam (sunt enim qui existimant. . lustrum conditur) tanquam glossema omnino omisit. Hoc enim errore eo perductus est, ut praemissa diversae sententiae verba sic, quasi ea prior esset, mutaret. 9) De Lachm. cj. κατατρέχειν = decurrere V. S. Sententia est, lustrum sequi tantum censum, non ita, ul eum confirmet, ad eum referri. 70) Supplevi; nam huiusmodi quid excidisse ut ponamus, totius loci ratio facit. 1) Ante versum

Taι confirmantur V. Suspicor, demum aliquando pro decimum acceptum, idque X notatum, deinde casu IX corruptum, hoc modo Graece redditum esse.

AEMILII PAPINIANI

EX LIB. I. RESPONSORVM SVB TITVLO DE PACTIS.

1

Inter uirum et uxorem pacta non solum uerbis 'sed et2 uoluntate contrahentium constituuntur, ut neuter coniugum locupletior fiat.

1) Hoc fragmentum ex lege Rom. Visigothorum, ubi finem facit novissime editum est a Boeckingio in edit. Ulp. fragm. Lips. 1855. p. 175. et ab Haenelio in L. Rom. Visigoth. p. 452. Inscriptio pro lubitu librariorum et editorum admodum variatur; attamen omnes hoc ex Papiniani lib. I. resp. sub titulo de pactis inter uirum et uxorem' petitum significant. Ex quibus verbis postrema, aperte ex initio ipsius responsi perperam geminata omisimus. Papinianus enim cum responsa sua ad ordinem edicti perpetui disposuisset, habuit quidem libro I. eorum titulum de pactis (cf. Fr. Vat. 108.), ex quo etiam sumpta est L. 40. D. de pactis (2, 14). Titulus autem de pactis inter virum et uxorem quanquam ceterum non inauditus (Paul. S. R. 2, 22) ad pacta dotalia pertinuit, de quibus Papinianus, testante L.26. D. de pact. dot. (23, 4), lib. quarto resp. egit. 2) set edd. sed ex unus Cd. 3) i. e. stipulatione non interveniente, ita valent, ut non modo exceptionem pariant, sed etiam aut rei uxoriae actioni inesse videantur aut actio in factum dari debeat. Cf. ex. gr. L. 9. L. 12 pr. §. 1. L. 14-19. 21. 22. L. 26. §. 3. D. de pact. dot. (23, 4). Ex stipulatu vero actio nec ex huiusmodi pactis nascebatur, nisi subdita stipulatione. Paul. S. R. 2, 22. §. 2.