Page images
PDF
EPUB

patrimonio, poterat adeo heredi minimum relinquere (testator), ut non expediret heredi, huius lucri gratia totius hereditatis onera sustinere."

3) Lex Falcidia (v. J. 714 u. c.) · Gai. II. 227. Ulp. XXIV. 32. fr. 77. D. ad leg. Falcid. (XXXV. 2.) pr. I. de leg. Falcid. (II. 22.) — Roßhirta. a. D. S. 520 ff. Voigta. a. D. S. 232 ff.

§ 169.

3) Von den Fideicommissen. *)

1) Die Entstehung und Form der Fideicommisse. a) 2) Die weitere Entwickelung derselben. b)

*) Heinecc. Antiq. II. 23–25. Hugo S. 575. 576. 768 ff. Schweppe S. 849 ff. Walter § 674–676. v. Tigerström a. a. D. § 204. 205. Marezoll a. a. D. S. 116 ff. Kunze I. § 918. 919.

a) 1) Entstehung und ursprüngliches Wesen derselben.

1) Aelteste Erscheinung derselben. (Nach Pernice, Labeo Bd. I. S. 413. 414. ist Fideicommiß in seiner älteren Erscheinung ein Mandat gewesen, eine unter Lebenden ausgesprochene und angenommene Bitte. Die Einverleibung dieser Bitte in's Testament, entweder in der Weise, daß man den Fiduciar an die gegebene Zusage erinnerte oder daß im Testamente bezeugt wurde, der Erbe sei gebeten und habe eingewilligt, sei dann eine spätere Stufe der Entwickelung gewesen, z. B. fr. 40. pr. D. de I. F. (49, 14.) „rogo fundum Titio des, de quo te rogavi.") - a) 1433. Ulp. XXV. 1. „Fideicommissum est, quod non civilibus verbis, sed precative relinquitur: nec ex rigore iuris civilis proficiscitur, sed ex voluntate datur relinquentis." 1434. Gai. II. 249. „Verba autem utilia fideicommissorum haec recte maxime in usu esse videntur: Peto, rogo, volo, fideicommitto, quae proinde firma singula sunt, atque si omnia in unum congesta sint." § 1. I. de fideic. hereditt. (II. 23.) fr. 115. D. de legat. I. (XXX.) 1435. Gai. II. 285. „Ut ecce peregrini poterant fideicommissa capere: et fere haec fuit origo fideicommissorum; sed postea id prohibitum est, et nunc ex oratione divi Hadriani senatusconsultum factum est, ut ea fideicommissa fisco vindicarentur." Id. II. 286. 287. Val. Max. IV. 2, 7. 2) Codicille. Roßhirt a. a. D. S. 3 ff. Heinecc. 1. c. II. 11–13. a) Isidor. Orig. V. 24. Cic. ad fam. IX. 26. Id. in Verr. I. 47. b) Ulp. XXV. 8. Gai. II. 270. 273. fr. 37. § 3. D. de legat. III. (XXXII.)

[ocr errors]

3) Wirkungen eines Fideicommisses. a) Isid. Orig. V. 24. Ulp. XXV. 1. Gai. II. 266. 267. § 1 I. de fideic. hereditt. (II. 23.) — b) 1436. Gai. II. 252. „Olim autem nec heredis loco erat, nec legatarii, sed potius emptoris [sc. is, qui hereditatem restituere rogatus erat]. Tunc enim in usu erat, ei, cui restituebatur hereditas, nummo uno eam hereditatem dicis caussa venire; et quae stipulationes (inter venditorem hereditatis et emptorem interponi solent, eaedem interponebantur) inter heredem et eum, cui restituebatur hereditas, id est, hoc modo: heres quidem stipulabatur ab eo, cui restituebatur hereditas, ut quidquid hereditario nomine condemnatus fuisset, sive quid alias bona fide dedisset, eo nomine indemnis esset, et omnino si quis cum eo hereditario nomine ageret, ut recte defenderetur: ille vero qui recipiebat hereditatem, invicem stipulabatur, ut si quid ex hereditate ad heredem pervenisset, id sibi restitueretur; ut etiam pateretur, eum hereditarias actiones procuratorio aut cognitorio nomine exsequi." Ulp. XXV. 15.

b) II) Weitere Entwickelung derselben.

1) Die Bestimmungen Augusts. (Rechtliche Wirksamkeit derselben.) - 1437. § 1. I. de fideic. hereditt. (II. 23.) „Sciendum itaque est, omnia fideicommissa primis temporibus infirma esse, quia nemo invitus cogebatur praestare id, de quo rogatus erat. Quibus enim non poterant hereditatem vel legata relinquere, si relinquebant, fidei committebant eorum, qui capere ex testamento poterant. Et ideo fideicommissa appellata sunt, quia nullo vinculo iuris, sed tantum pudore eorum, qui rogabantur, continebantur. Postea primus divus Augustus semel iterumque gratia personarum motus, vel quia per ipsius salutem rogatus quis diceretur, aut ob insignem quorundam perfidiam, iussit consulibus auctoritatem suam interponere. Quod quia iustum videbatur, et populare erat, paullatim conversum est in assiduam iurisdictionem, tantusque eorum favor factus est, ut paullatim etiam praetor proprius crearetur, qui de fideicommissis ius diceret, quem fideicommissarium appellabant." pr. I. de codicill. (II. 25.) Dirksen im Rhein. Mus. Bb. I. S. 49. 50.

[ocr errors]

2) Die Bestimmungen der späteren Kaiser bis Constantin. (Allmähliche Annäherung an die Legate.) a) Suet. Claud. c. 23. 1438. Gai. II. 278. „Praeterea legata (per) formulam petimus: fideicommissa vero Romae quidem apud consulem, vel apud eum praetorem, qui praecipue de fideicommissis ius dicit, persequimur; in provinciis vero apud praesidem provinciae." - b) SCum Plancianum. fr. 59. § 1. D. ad leg. Falc. (XXXV. 2.) 1439. Ulp. XXV. 17. Si quis in fraudem tacitam fidem accommodaverit, ut non capienti fideicommissum restituat, nec quadrantem eum deducere senatus censuit, nec caducum vindicare ex eo testamento, si liberos habet." c) SCum Apronianum. (123 p. Chr.) 1440. fr. 26. D. ad SCum Trebell. (XXXVI. 1.) „Omnibus civitatibus, quae sub imperio populi romani sunt, restitui debere et posse hereditatem fideicommissam, Apronianum senatusconsultum iubet." Ulp. XXII. 5. d) 1441. Gai. II. 285. 287. „Eadem aut simili ex caussa autem olim incertae personae, vel postumo alieno per fideicommissum relinqui poterat, quamvis neque heres institui, neque legari ei possit. Sed senatusconsulto, quod auctore divo Hadriano factum est, idem in fideicommissis, quod in legatis hereditatibusque, constitutum est."

-

3) Insbesondere von den Universalfideicommissen. a) SCum Trebellianum. (62 p. Chr.) 1442. Gai. II. 253. „Sed posterioribus temporibus, Trebellio Maximo et Annaeo Seneca consulibus, senatusconsultum factum est, quo cautum est, ut si cui hereditas ex fideicommissi caussa restituta sit, actiones, quae iure civili heredi et in heredem competerent, (ei) et in eum darentur, cui ex fideicommisso restituta esset hereditas; post quod senatusconsultum desierunt illae cautiones in usu haberi. Praetor enim utiles actiones ei et in eum, qui recepti hereditatem, quasi heredi et in heredem dare coepit: eaeque in edicto proponuntur." Ulp. XXV. 14. § 4. I. de fideic. hereditt. (II. 23.) b) SCum Pegasianum. (Unter Vespasian.) 1443. Gai. II. 254. ,,Sed rursus qui heredes scripti, quum aut totam hereditatem, aut paene totam plerumque restituere rogabantur, adire hereditatem ob nullum, aut minimum lucrum recusabant, atque ob id extinguebantur fideicommissa, Pegaso et Pusione (consulibus) senatus censuit, ut ei, qui rogatus esset hereditatem restituere, perinde liceret, quartam partem retinere, atque e lege Falcidia in legatis retinere conceditur. Ex singulis quoque rebus, quae per fideicommissum relinquuntur, eadem retentio permissa est. Per quod senatusconsultum ipse (heres) onera hereditaria sustinet: ille autem, qui ex fideicommisso reliquam partem hereditatis recipit, legatarii partiarii loco est, id est, eius legatarii, cui pars bonorum legatur; quae species legati partitio vocatur, quia cum herede legatarius partitur hereditatem; unde effectum est, ut quae solent stipulationes inter heredem et partiarium legatarium interponi, eaedem interponantur inter eum, qui ex fideicommissi caussa recipit hereditatem, et heredem, id est, ut et lucrum et damnum hereditarium pro rata

--

parte inter eos commune sit." Gai. II. 258. 259. Ulp. XXV. 45. § 5. I. de fideic. hereditt. (II. 23.) c) fr. 18. D. ad leg. Falcid. (XXXV. 2.) d) § 7. I. eod. (II. 23.) 4) Die Form der Codicille. A. Danz, De externa codicillorum forma. Lips. 1835. Ders. in der Zeitschr. für Civilr. und Proc. Bd. IX. Abh. VIII. Fein in Glücks Comment. XLIV. § 1512. — a) În ältester Zeit. Danz l. c. p. 13. ss. und die dort Not. 14. Citt. pr. I. de codic. (II. 25.) Gai. II. 270. Ulp. III. 12. fr. 14. pr. D. de iure codicill. (XXIX. 7.) b) Constantin's Festsetzung der Testamentsform für Codicille. 1444. c. 1. C. Th. de testam. et codic. (IV. 4.) (v. J. 326 p. Chr.) „,,In codicillis, quos testamentum non praecedit, sicut in voluntatibus testamenti septem testium vel quinque interventum non deesse oportet: sic enim fiet, ut testantium successiones sine aliqua captione serventur. Si quando igitur testium numerus defecerit, instrumentum codicilli habeatur infirmum. Quod et in ceteris voluntatibus placuit observari." — c) 1445. c. 7. C. Th. eod. (IV. 4.) Theodos. (v. J. 424 p. Chr.) "... In omni autem genere testamenti sive id praetorio iure sive civili consistat, seu codicilli conscribantur, sive non scripta voluntas ultima praetendatur, id volumus observari, ut eodem die, quo coeptum quid eorum fuerit, ad perfectum sui plenitudine (ex coni. Haenel. ad perfectam sui plenitudinem) sortiatur, nihilque eius in diem alterum differatur; quod quidem nullam habeat firmitatem, nisi aut septem aut quinque vel rogati aut qui fortuitu venerint, possint iure testimonium perhibere, videlicet, ut post hanc sanctionem divinis et liquescentibus apicibus, qui trium testium numero sint contenti." de codic. (VI. 36.)

d) c. 8. § 3. C.

Capitel IV.

Vom Civilinteftaterbrechte oder der legitima hereditas.

§ 170.

I. Aeltestes Intestaterbrecht. *)

1) Erbfolge in das Vermögen eines ingenuus. a) 2) Erbfolge in das Vermögen eines libertus. b)

*) Gans, Scholien. S. 300 ff. Glück, Hermeneutisch-systematische Erörterung der Lehre von der Inteftaterbfolge. Aufl. 2. Erlang. 1822. S. 169 ff. (In demselben Buche findet sich § 7. eine Aufzählung der älteren Litteratur über diesen Gegenstand.) Roßhirt, Einleitung in das Erbrecht und Darstellung des ganzen Inteftaterbrechts. Landshut 1831. S. 257 ff. Hugo S. 257 ff. Schweppe §450. Christiansen, Rechtsgesch. S. 188 ff. v. Ligerström § 179. Walter §641. 642. Arndts, im Rechtslexicon. Bd. V. S. 669 ff. Rein S. 817 ff. Bering a. a. D. S. 429 ff. Köppen a. a. D. S. 2 ff. Schirmer, Handb. des röm. Erbrechts I. S. 127 ff. Kunze I. § 892. 897.

Ueber die Bezeichnung legitima hereditas als das agnatische Erbrecht im Gegensatz des Erbrechts der sui vergl. Schirmer a. a. D. I. S. 47. Not. 1. u. S. 128. Not. 5.

a) I) Intestaterbfolge in das Vermögen eines ingenuus.

1) Sui heredes. a) 1446. Ulp. XXVI. 1. „Intestatorum ingenuorum hereditates pertinent primum ad suos heredes, id est liberos, qui in potestate sunt, ceterosque, qui liberorum loco sunt (Ulp. XXII. 14.); si sui heredes non sunt, ad consanguineos, id est fratres et sorores ex eodem patre; si nec hi sunt, ad reliquos agnatos proximos, id est

cognatos virilis sexus, per mares descendentes eiusdem familiae, id enim cautum est lege duodecim tabularum: Si intestatus moritur, cui suus heres nec escit, agnatus proximus familiam habeto." Gai. III. 1-6. 1447. Coll. legg. Mos. XVI. 3. § 3. Intestatorum hereditas lege duodecim tabularum primum suis heredibus, deinde agnatis, et aliquando quoque gentilibus deferebatur. Sane consanguineos lex non adprehenderat: interpretatione prudentium primum inter agnatos locum acceperunt." 1448. Gai. III. 3. „Uxor quoque, quae in manu eius est, ei sua heres est, quia filiae loco est; item nurus, quae in filii manu est, nam et haec neptis loco est. ." - Glück a. a. D. S. 173 ff. Gans a. a. D. S. 300. 301. Mühlenbruch, Forts. des Glück'schen Comment. Bd. XXXVI. S. 164 ff. Schirmer a. a. D. I. S. 128 ff. — b) Gai. III. 8.

2) Agnati proximi.

a) Vor der Beschränkung Voconiana ratione.

[ocr errors]
[blocks in formation]

-216. Hugo S. 261. 262. Schweppe S. 787. Schirmer a. a. D. I. S. 133 ff. a) 1449. Gai. III. 9. 10. 11. „*Non tamen omnibus simul agna* tis dat lex XII tabularum hereditatem, sed his, qui tunc, quum certum est, aliquem intestato decessisse, proximo* gradu sunt." Ulp. XXVI. 1. Coll. legg. Mos. XVI. 4. 6. B) 1450. Gai. III. 12. „Nec in eo iure successio* est; ideoque si a *gnatus proximus hereditatem omiserit, *vel antequam adierit* decesserit, sequentibus nihil iuris ex *lege com*petit." 1451. Gai. III. 14. „Sororis autem nobis loco est etiam mater aut noverca, quae per in manum conventionem apud patrem nostrum iura filiae consecuta est." 1452. Ulp. XXVI. 5. „Si plures eodem gradu sunt agnati, et quidam eorum hereditatem ad se pertinere noluerint, vel antequam adierint decesserint, eorum pars adcrescit his, qui adierunt: Quodsi nemo eorum adierit, ad insequentem gradum ex lege hereditas non transmittitur, quoniam in legitimis hereditatibus successio non est." 1453. Gai. III. 16. „ . . sed quaesitum est. . utrum in stirpes dividenda sit hereditas, sic ut inter suos heredes iuris est, an in capita. Iam dudum tamen placuit, in capita dividendam esse hereditatem."

b) Beschränkung des Intestaterbrechts Voconiana ratione. 1454. Paull. IV. 8, § 22. „Feminae ad hereditates legitimas ultra consanguineas successiones (ex coni. legitima ultr. cons. successione) non admittuntur: idque iure civili Voconiana ratione videtur effectum. Ceterum lex XII tabularum nulla discretione sexus agnatos admittit." Schulting. Iurispr. vet. Ante-Iust. ad h. 1. p. 412. Not. 55. - § 3. I. de legit. agnat. succ. (III. 2.) 1455. Ulp. XXVI. 6. „Ad feminas ultra consanguineorum gradum legitima hereditas non pertinet; itaque soror fratri sororive legitima heres fit.“ Gai. III. 14. (S. Bd. IL S. 14. 15.) Mühlenbruch a. a. D. Bd. XXXVI. S. 166. Not. 65. Hugo S. 388. Zimmern in der Tübing. krit. Zeitschr. Bd. III. S. 13. Glüď a. a. D. S. 217 ff. Besonders: Euler, Ueber die Beschränkung des Inteftaterbrechts der Weiber bei den Römern (als Anhang hinter Burchardi, Grundzüge des Rechtssystems der Römer). S. 305 ff. Schirmer a. a. D. I. S. 135 ff. Vering a. a. D. S. 431 ff. 3) Gentiles. 1456. Coll. XVI. 4. § 2. „Si agnatus defuncti non sit, eadem lex duodecim tabularum gentiles ad hereditatem vocat, his verbis: Si agnatus nec escit, gentiles familiam habento. Nunc nec gentilitia iura in usu sunt." Gai. III. 17. Glück a. a. D. S. 228 ff. Huschke, Studien S. 155. 156. Vering a. a. D. S. 119. 432. Schirmer a. a. D. I. S. 138 ff.

In welcher Weise die Gentilen geerbt haben, läßt sich durchaus nicht mit Sicherheit bestimmen. Nach Vering fiel der Nachlaß an alle Familien, welche zur gens gehören, zu gleichen Theilen; nach Schirmer fiel er nicht an die gens, sondern an die einzelnen gentiles. Göttling, Röm. Staatsverf. S. 71. 72 nimmt an, daß bei den verschiedenen Stämmen ein verschiedenes Princip der Beerbung bestanden habe.

b) II) Intestaterbfolge in das Vermögen eines libertus.

1) Sui heredes. 1457. Ulp. XXIX. 1. „Civis Romani liberti hereditatem lex duodecim tabularum patrono defert, si intestato sine suo herede libertus decesserit: ideoque, sive testamento facto decedat, licet suus heres ei non sit, seu intestato, et suus heres ei sit, quamvis non naturalis, sed uxor puta, quae in manu fuit, vel adoptivus filius, lex patrono nihil praestat; sed ex edicto praetoris, sive testamento [facto] libertus moriatur, ut aut nihil aut minus quam partem dimidiam bonorum patrono relinquat, contra tabulas testamenti partis dimidiae bonorum possessio illi datur, nisi libertus aliquem ex naturalibus liberis successorem sibi relinquat, sive intestato decedat, et uxorem forte in manu vel adoptivum filium relinquat, aeque partis mediae bonorum possessio contra suos heredes patrono datur."

1458. Ulp. XXVII. 1. „Li

2) Patronus, patrona liberique patroni. bertorum intestatorum hereditas primum ad suos heredes pertinet; deinde ad eos, quorum liberti sunt, velut patronum, patronam, liberos ve patroni." § 2. „Si sit patronus et alterius patroni filius, ad solum patronum hereditas pertinet." § 3. „Item patroni filius patroni nepotibus obstat." § 4. „Ad liberos patronorum hereditas defuncti pertinet, ut in capita, non in stirpes, dividatur."

3) Gentiles. - 1459. Cic. de orat. I, 39. „Quid? qua de re inter Claudios, Marcellos et patricios centumviri iudicarunt, quum Marcelli ab liberti filio stirpe, patricii eiusdem nominis hereditatem gente ad se rediisse dicerent? nonne in ea caussa fuit oratoribus de toto stirpis ac gentilitatis iure dicendum ?" Ueber die Stellen vergl. Huschke, Studien. S. 141 folgg. Göttling a. a. D. S. 72. Hugo S. 263 ff. M. Voigt, De caussa hereditaria inter Claudios patricios et Marcellos acta. Lips. 1853.

II. Spätere Erweiterungen.

§ 171.

A) Senatus consultum Tertullianum *) und Orphitianum.**)

*) Glück a. a. D. S. 240 ff. v. Löhr, Von dem Erbrechte der Mutter vor der Nov. 118. im Magaz. für Rechtsw. Bd. IV. S. 109 ff. Heinecc., Antiquitt. Rom. III, 3. § 3-5. v. Vangerow II. § 409. Hugo S. 786. 939. v. Tigerström S. 624. 625. Walter § 644. Schirmer a. a. D. S. 152 ff.

Die Mutter konnte während der Zeit der Republik und bis auf Kaiser Claudius, welcher derselben zuerst ein seinem Wesen und Umfange nach uns ganz unbekanntes Intestaterbrecht gegen ihre Kinder gewährte [§ 1. I. de SCo Tertull. (III. 3.)], nur in zwei Fällen ein solches Recht gegen ihre Kinder in Anspruch nehmen. Civilrechtlich in dem einen Falle, wenn sie durch in manum conventio zur consanguinea ihrer eigenen Kinder geworden war (Gai. III. 14. Coll. legg. Mos. XVI. 2. 6.); nach prätorischem Rechte als Cognatin derselben in der Classe unde cognati [pr. I. de SCo Tertull. (III. 3.)]

Erst durch das Senatusconsultum Tertullianum unter Hadrian (v. Löhr a. a. D. S. 110. Not. 5. Schirmer a. a. D. S. 152. Not. 87. Nücksichtlich der Veränderungen, die dieses SCum auf das Erbrecht des parens manumissor gehabt hat vergl. Schmidt, das Pflichttheilsrecht des Patronus. S. 154 ff.] wurde der Mutter als solcher auch civilrechtlich ein Intestaterbrecht gegeben. Dieses Erbrecht sollte sie aber nur haben, wenn sie

1) das ius liberorum hätte, und zwar als Freigeborene das ius trium liberorum,

« PreviousContinue »