felicitate usus ille cessit e vita suo magis quam suorum civium tempore, et tum occidit, cum lugere facilius rem publicam posset, si viveret, quam iuvare, vixitque tam diu quam licuit in civitate bene beateque vivere: nostro incommodo detrimentoque, si est ita necesse, doleamus, illius vero mortis oportunitatem benevolentia potius quam misericordia prosequamur, ut, quotienscumque de clarissumo et beatissumo viro cogitemus, illum potius quam nosmet ipsos diligere videamur. nam si id dolemus, quod 5 eo iam frui nobis non licet, nostrum est id malum: quod modice feramus, ne id non ad amicitiam, sed ad domesticam utilitatem referre videamur; sin, tamquam illi ipsi acerbitatis aliquid acciderit, angimur, summam eius felicitatem non satis grato animo interpretamur. etenim si viveret Q. Hortensius, cetera fortasse 2 desideraret una cum reliquis bonis et fortibus civibus, hunc aut 6 praeter ceteros aut cum paucis sustineret dolorem, cum forum 'fast' verschieden felicitate. 329. ad fam. II 16, 3: memini in cuti sunt, ut mihi non erepta -- discederem. Madvig Emend. philol. 25-53. Ein ähnliches Enthymem 187. una ebensosehr (in nicht höherem Grade). boni cives, optumi, fortes u. ä., im Griechischen ἀγαθοί, καλοὶ κἀγαθοί sind Parteiausdrücke geworden für die Aristokraten, und meistens in diesem Sinn zu verstehen. 103. aut oder doch. fuisset durch formale Attraktion auf videret entstanden 39 in. 27. 57. 79. 102 E. 218. 246; zu 8. Müller zu de off. I 130, IÍ 14. populi Romani, quod fuisset quasi theatrum illius ingeni, voce erudita et Romanis Graecisque auribus digna spoliatum atque or7 batum videret. equidem angor animo, non consili, non ingeni, non auctoritatis armis egere rem publicam, quae didiceram tractare quibusque me assuefeceram, quaeque erant propria cum praestantis in re publica viri tum bene moratae et bene constitutae civitatis. quodsi fuit in re publica tempus ullum, cum extorquere arma posset e manibus iratorum civium boni civis auctoritas et oratio, tum profecto fuit, cum patrocinium pacis exclusum est 8 aut errore hominum aut timore. ita nobismet ipsis accidit, ut quamquam essent multo magis alia lugenda, tamen hoc doleremus, Graecisque: das ist noch etwas mehr als Romanis, da die insolens Graecia (Sen. contr. I pr. 6) Leistungen der Römer auf litterarischem Gebiete nur selten anerkannte. Daher wiegt das Lob Caesars in § 254 besonders schwer. 7. Der plötzliche Übergang zu Ciceros eigenen Empfindungen läßt die Tendenz dieser Ausführungen deutlich hervortreten. Vgl. ep. IV 7, 2 (aus dem J. 46): non enim iis rebus pugnabamus, quibus valere poteramus, consitio auctoritate causa, quae erant in nobis superiora, sed lacertis et viribus, quibus pares non eramus. non egere, daß sich kein Bedürfnis zeigt, weil die streitenden Parteien nur im Kriege Rettung suchten. didiceram, als der Bürgerkrieg begann. mores und leges (instituta), n und vóuo, die sich verhalten wie φύσις zu θέσις, galten unzertrennlich als Grundlagen des Staatslebens; s. de or. I 85. posset. Die Zeitverhältnisse waren so, daß ein patriotischer Mann durch sein Ansehen und seine Beredsamkeit die Parteien hätte versöhnen können, wenn man nicht unverständiger Weise zum Kriege gedrängt hätte. ad fam. XVI 12, 2. cum posset bezeichnet die Beschaffenheit des Zustandes, cum est den Zeitpunkt. aut errore aut timore. Cicero spricht besonders von seiner, der Pompeianischen Partei, der es an Einsicht und Entschlossenheit fehlte; vgl. den Brief an Pompejus aus Febr. 49 (ad Att. VIII 11 D); ferner ad Att. VII 14, 3 (Jan. 49): equidem pacem hortari non desino, quae vel iniusta utilior est quam iustissimum bellum. ep. V 21, 2 (April 46). zu 266. error Verblendung. 8. quamquam verbindet Cicero mit dem Indikativ, wo wie hier einfach das tatsächliche bezeichnet werden soll. Der Konjunktiv ist durch eine Attraktion zu erklären, welche die Fassung des Hauptsatzes ut doleremus veranlaßt hat; wie Phil. Vl 3: haec sententia ita per triduum valuit, ut, quamquam discessio facta non esset, tamen omnes mihi assensuri viderentur. de or. II 1 erant multi qui, quamquam arbitrarentur, tamen praedicarent. Ähnlich z. B. acad. II 9: cum eo nos postridie venissemus quam apud Catulum fuissemus unten 89. 111. 156. 161. 187. 218. 225. 246. 253. 276. 290. 298. 310E. aetas, 22 g. E. honesti, s. § 9 Z. 8. 9. iam wohl aus rhythmischen Gründen (wegen nostra canesceret zu 10) zwischen syntaktisch Zu. vgl. quod, quo tempore aetas nostra perfuncta rebus amplissumis tamquam in portum confugere deberet, non inertiae neque desidiae, sed oti moderati atque honesti, cumque ipsa oratio iam nostra canesceret haberetque suam quandam maturitatem et quasi senectutem, tum arma sunt ea sumpta, quibus illi ipsi, qui didicerant eis uti gloriose, quemadmodum salutariter uterentur non reperiebant. itaque ei mihi videntur fortunate beateque vixisse cum in 9 ceteris civitatibus tum maxume in nostra, quibus cum auctoritate rerumque gestarum gloria tum etiam sapientiae laude perfrui licuit. quorum memoria et recordatio in maxumis nostris gravissumisque curis iucunda sane fuit, cum in eam nuper ex sermone quodam incidissemus. Nam cum inambularem in xysto et essem otiosus domi, M. 3 ad me Brutus, ut consueverat, cum T. Pomponio venerat, homi- 10 ca -per sammengehöriges gestellt; s. Seyf- sa 10. domi zu 20 m.; es ist wohl der Klausel wegen zugesetzt. venerat statt des einfach erzählenden venit bezeichnet nicht die dem inambulare sondern die dem Gespräche vorausgehende Zeit: Plusqu. der Exposition, xysto. Vitruv. VI 7, 5: §votós est graeca appellatione porticus ampla latitudine, in qua athletae per hiberna tempora exercentur; nostri autem hypaethros ambu- consederit, zu dem (bisweilen der Klausel wegen gewählten) Coni. Perf. vgl. 59 E. 73 m. 219. 324. quid vos? ist eine Wen nes cum inter se coniuncti tum mihi ita cari itaque iucundi, ut eorum aspectu omnis quae me angebat de re publica cura consederit. Quos postquam salutavi: quid vos, inquam, Brute et Attice? numquid tandem novi? Nihil sane, inquit Brutus, quod quidem aut tu audire velis aut ego pro certo dicere audeam. 11 Tum Atticus: eo, inquit, ad te animo venimus, ut de re publica esset silentium et aliquid audiremus potius ex te quam te afficeremus ulla molestia. Vos vero, inquam, Attice, et praesentem me cura levatis et absenti magna solacia dedistis; nam vestris primum litteris recreatus me ad pristina studia revocavi. Tum ille: legi, inquit, perlubenter epistulam, quam ad te Brutus misit ex Asia, qua mihi visus est et monere te prudenter et consolari 12 amicissume. Recte, inquam, est visus; nam me istis scito litteris ex diuturna perturbatione totius valetudinis tamquam ad aspiciendam lucem esse revocatum. atque ut post Cannensem illam calamitatem primum Marcelli ad Nolam proelio populus se Romanus erexit posteaque prosperae res deinceps multae consecutae sunt, sic post rerum nostrarum et communium gravissumos casus nihil ante epistulam Bruti mihi accidit, quod vellem 11. de re p. esset silentium (157) ganz seinem Charakter gemäß: mehr und mehr hielt er sich von dem politischen Getreibe fern. molestia, 2 A. vos Atttice. Nicht selten werden mehrere angeredet, welche gegenwärtig sind, und nur einer von ihnen namentlich genannt. Verg. Aen. IX 525 (zu den Musen): vos, o Calliope, precor, aspirate canenti. vero in der Antwort kann ein Ja oder Nein enthalten (zu 300), hier das letztere; vgl. 17. 52. 122. 211. 292. 328 zu 300. epistulam. Dieser Brief, auch 330 erwähnt, war von Brutus aus Asien geschrieben, wohin er sich im J. 47 begeben hatte, und brachte vielleicht Cicero die erste Nachricht von Cäsars Verzeihung, die im Aug. durch einen Brief Cäsars bestätigt wurde (ep. XIV 23). nostrarum braucht man nicht auf finanzielle und häusliche Sorgen zu beziehen (z. B. ad Att. XI 13, 2 ep. IV 14, 3); es kann auch Ciceros politische Situation allein bedeuten. 12. Nach unserer wenig zuverläßigen Überlieferung soll Marcellus noch im J. 216 einen kleineren und 215 einen größeren Erfolg bei Nola gehabt haben, woraus man übertreibend eine entscheidende Wendung des Krieges machte; vgl. Verg. Aen. VI 857: hic rem Romanam magno turbante tumultu sistet eques, sternet Poenos Gallumque rebellem. Münzer P. W. III 2740. deinceps in einer Folge, eins auf das andere'. casus: диат spem.. cum graves communium aut quod aliqua ex parte sollicitudines adlevaret meas. Tum 13 Brutus: volui id quidem efficere certe, et capio magnum fructum, si quidem quod volui tanta in re consecutus sum; sed scire cupio, quae te Attici litterae delectaverint. Istae vero, inquam, Brute, non modo delectationem mihi, sed etiam, ut spero, salutem attulerunt. Salutem? inquit ille; quodnam tandem genus istuc tam praeclarum litterarum fuit? An mihi potuit, inquam, esse aut gratior ulla salutatio aut ad hoc tempus aptior, quam illius libri, quo me hic affatus quasi iacentem excitavit? Tum ille: nempe eum 14 dicis, inquit, quo iste omnem rerum memoriam breviter, et, ut mihi quidem visum est, perdiligenter complexus est? Istum ipsum, inquam, Brute, dico librum mihi saluti fuisse. Tum Atti- 4 13. quidem.. certe sind miteinander zu verbinden, wie oft, u. gehören nicht zu id, sondern zu volui (efficere). 143 Acad. II 22. Sein Hauptaugenmerk war die Feststellung der Chronologie, und hierin bewies er große Sorgfalt und Genauigkeit. Corn. Nep. Attic. 18: summus fuit antiquitatis amator, quam adeo diligenter habuit cognitam, ut eam totam in eo volumine exposuerit, quo magistratus ordinavit. nulla enim lex neque pax neque bellum neque res illustris est populi Romani, quae non in eo suo tempore sit notata; et, quod difficillimum fuit, sic familiarum originem subtexuit, ut ex eo clarorum virorum propagines possimus cognoscere. Cic. orat. 120: cognoscat etiam rerum gestarum et memoriae veteris ordinem, maxime scilicet nostrae civitatis, sed etiam imperiosorum populorum et regum illustrium. quem laborem nobis Attici nostri levavit labor, qui servatis notatisque temporibus, nihil cum illustre praetermitteret, annorum septingentorum memoriam uno libro colligavit. Cicero nimmt wiederholt darauf Rücksicht, 42. 44. 72. 74 vgl. Einl. S. 2. istuc, in dieser Schrift besonders häufig, gehört zum Gesprächston, und bezeichnet besonders etwas, das der Andere erwähnt hat; vgl. 328. zu 280 und Bach in Studem. Stud. II 214. salutatio. Atticus hatte also seine Schrift dem Cicero gewidmet. Dieser übertreibt die Wirkung dieser Freundlichkeit auf ihn, um seinen Dank abzustatten. 14. nempe doch wohl', mit Beziehung anf die dem anderen bekannte Voraussetzung. 21. iste wie ganz gewöhnlich ohne |