et Chronici Magni Belg. auctor, ad ann. 1248, p. 244. Imperatores ea in re principes imitabantur. Cujus rei exempla ut pauca e multis seligam, arma more majorum sollenniter acceperunt Conradus ' et Fridericus 2, Sueviæ duces; Leopoldus et Fridricus, duces Austria 3; Wigbertus Groicensis 4; Fridricus, landgravius Thuringiæ 5; dux Brabantiæ 6; Otto, dux Brunsvicensis 7. Nec minus anxie istam dignitatem appetiverunt comites, barones, ipsique nobiles. HEINECCIUS, ibid. II, 2, parag. 26, 27, 28.

N° 16. CAP. XIII et XIV. Nec rubor inter comites adspici. Gradus quin etiam et ipse comitatus habet, judicio ejus, quem sectantur, etc.

DE COMITIBUS.

Et multis locis Cæsar illam singularis commilitii fidem, atque privatos societatis bellicæ principatus, commemoravit :

cum DC DEVOTIS, quos illi SOLDURIOS appellant: quorum hæc est conditio, ut omnibus in vita commodis una cum his fruantur, quorum se amicitiae dediderint. Si quid iis per vim accidat, aut eundem casum una ferant, aut sibi mortem consciscant. Neque adhuc hominum memoria repertus est quisquam, qui, eo interfecto, cujus se amicitiæ devovisset, mori recusaret (de Bell. Gall. III, 22). Alterum genus est equitum Omnes in bello versantur; atque eorum, ut quisque est genere copiisque amplissimus, ita plurimos circum se AMBACTOS CLIENTESQUE habet (ibid. VI, 15). Litavicus, CUM SUIS CLIENTIBUS, quibus nefas, more Gallorum, est, etiam in extrema fortuna, deserere patronos, Gergoviam profugit (ibid. VII, 40).

Ammianus Marcellinus, qui seculo post Cæsarem fere quarto, tertio post ipsum Tacitum, floruit, hunc morem apud Germanicas gentes retentum in ævo recentiore testatur : Dum hæc aguntur, rex Chnodomarius. cum satellitibus paucis .. properabat ad castra . . . . ultro se dedit.... comitesque ejus ducenti numero et tres amici junctissimi, flagitium arbitrati post regem vivere, vel pro rege non mori, si ita tulerit tradidere se vinciendos (XVI, 12). Quatuor comites ejus ( Hortarii regis), quorum ope et fide maxime nitebatur, non ante absolvit quam, etc. (ibid. XVII, 10).

casus,

Unde compertum habetur usu continuatum fuisse, non denuo inventum, apud Francos militare illud sodalitium, eorumque officia et dignitates, quos

I Chron. August. ad ann. 1284.

2 Gunther. in Ligurin. lib. II, v. 157.

3 Annales vet. apud Lazium, ad. ann. 1104 et 1225.

4 Chron. Bigaug. p. 243.

5 Hist. landgr. Thur, c. 145.

6 Alb. Argent. ad ann. 1294.

7 Leibnit. Script. rer. Brunsv. tom. II, p. 61.

passim in legibus et historiis nominatos fideles, leudes, nutritios, antrustiones, gazindos, amicos cernere est. Neque solum regum fuit clientes habere; sed privati quoque homines, dum opes sufficerent, manum sibi fidelium devinxere. Quod si homo ingenuus in obsequio alterius inculpatus fuerit, etc. (Leg. Sal. tit. XXXI, parag. 1). Liber homo qui sub tutela nobilis cujuslibet erat, etc. (Leg. Sax. tit. XVII, parag. 1). Si quis liberum hominem occiderit, solvat parentibus suis, si habet; si autem non habet, solvat duci, vel cui commendatus fuit, dum vixit (L. Bajuv. tit. III, cap. 13, parag. 1).

Manum illam devotorum Marculfus arrimanniam appellat (I, form. 18). Pro stipendio convivia, frameas, equos data fuisse, quum in incultis Germaniæ regionibus degerent atque vagarentur, luculenter Tacitus enarrat. Postquam vero Franci in Galliam invaserunt, in locum epularum ceterorumque hujuscemodi beneficiorum prædia et villas, unde originem feuda duxerunt, concessa fuisse, prudentissime edisseruit illust, Montesquieu (Esprit des Lois, XXX, 3), cujus interpretationem, neque satis verecunda, neque validis argumentis suffulta disputatione, refellere aggressus est Mably (Observ. sur l'Hist. de Fr. I, 4, note 5).

Adeo recentior beneficiorum terrenorum usus cum pristino epularum donativorumque mobilium more continens fuit et fere idem, ut vulgari medii ævi sermone hæc utriusque similitudo et unitas referatur. Siquidem nutritios tum appellabant eos qui se vel regis vel magnatis alicujus obsequio et clientele singulari devotione devinxerant, Ducange (Gloss. med. Latin. h. v.); et auctores multi qui Vitas Sanctorum scripserunt, coetanei aliique, hoc testantur. Balthildis regina plurimos optimates adversos habuit quos ipsa dulciter nutrierat (Vit. S. Balth. apud Bouq. Coll. hist. Fr. tom. III, p. 574). Wandregisilus in Dagoberti aula fuit nutritus, et suis olim ministeriis adscitus (Vit. S. Wand., ibid. p. 562). Pippinus Heristallensis ducum et optimatum opera usus est, quos genitor ejus nutriverat magnisque honoribus exaltaverat (Annal. Metens. ad ann. 690). Romanum regis fidelem lex Salica convivam regis vocat (tit. XLIV )..

N° 17. CAP. XV. Multum venatibus.

J. N.

Adeo Franci, illa veterum Germanorum proles non inficianda, venandi studio ardebant, ut, si quis apud eos accipitrem furaretur, lege Ripuariorum (tit. XXXVI), compositionem duplo majorem quam pro equo, sexies tanto quam pro bove, solvere juberetur; lege autem Salica (tit. VI) furtum canis venatici solidis quinque et quadraginta, canis vero pastoritii solidis tribus componeretur. Hæc e lege Burgundionum utique notabilia transcribemus :

Si quis canem veltraum (leporarium) aut segutium (investigatorem), vel petrunculum (cursantem), præsumpserit involare, jubemus ut convictus coram omni populo posteriora ipsius osculetur; aut quinque solidos illi cujus canem involavit cogatur exsolvere, et mulctæ nomine solidos duos.

Si quis acceptorem (accipitrem) alienum involare præsumpserit, aut sex uncias carnis acceptor ipse super testones comedat; aut certe, si noluerit, sex solidos illi cujus acceptor est, cogatur exsolvere; mulctæ autem nomine solidos duos. (Leg. Burg. additam. I, tit. X, 11; apud Cancian. Leg. Barb. Collect. tom. IV, p. 38)

J. N.

N° 18. CAP. XVI. Nullas Germanorum populis urbes habitari, satis no

tum est.

DE DIVISIONE REGIONUM POLITICARUM.

Singulæ civitates, si essent spatiosiores, in certos pagos, vel ut Germani vocabant gawen erant descriptæ. Sic Suevos centum pagis habitasse, et a Cæsare, de Bell. Gall. IV, et a Tacito, de Mor. Germ. 39, observatum est'. Erat autem pagus tractus, regionem vel majorem vel minorem complexus, et qui plerumque, ut observat Bebelius, Spicileg. p. 126, ad fluviorum rivorumque ripas pertingebat. Sane et medio ævo pagi complures a fluviis nomen tulerunt, veluti Rhingow a Rheno, Ambragow, ab Ambra, Emisgoa ab Amisio, pagus Horla ab Orla, pagus Ilmin ab Ilmo, Patherga a Padera, pagus Plisni a Plissa, pagus Stormariorum a Stura, reliqua. Alii tamen a silvis nomen consecuti sunt, ut Hartingaw a montibus Harzicis ; Ardingaw vel Arduennensis pagus a silva Arduenna, Bochovia a silva Buchonica, Vosagensis pagus a silva Wosago 2, Speshart3 a silva ejusdem nominis. Alii ab ipsis gentibus Germanicis, antiquis eorum colonis, nomen servasse videntur, veluti pagus Angeri vel Angergovia 4 ab Angrivariis, Bardangoa a Longobardis, Emisgoa in Frisia ab Amsivariis, Condrusorum pagus a Condrusiis ad Mosam, pagus Hassorum vel Hassingoa 5 a Cattis, Hamaland a Chamavis; Menapiscus, apud Jac. Meyerum, Annal. Flandr. ad ann. 1031, a Menapiis; pagus Suevon vel Suavia a Suevis Budam accolentibus; pagus Bathua, hodie Betuwe a Batavis; pagus Northuwanti in Traditionibus Werthinensibus 6 a Tubantibus; pagus Toxandra a Toxandris, cetera. Unde etiam patet, antiquissima esse hæc pagorum nomina, ex iisque veteris Germaniæ gentes earumque sedes optime restitui posse. Unde merito optandum, ut paullo accuratiorem eorum omnium haberemus notitiam.

In singulis pagis non quidem urbes, quas sero condere cœperunt Ger

* Et potiti Galliis Franci etiamtum hanc regionum divisionem retinuerunt; unde pagenses civile nomen barbarorum. (J. N.)

2 Toeln. Hist. Pal. p. 58, 68.

3 Vid. Excerpta ex Codice dipl. Fuld. apud Junck. Geogr. med. ævi, p. 298.

4 Brower, Antiq. Fuld. lib. III, c. 11.

5 Meibom, de Pagis, p. 101; Tradit. Fuld. apud Pist. p. 571; Hert. de Pop. Germa part. II, c. 2, parag. 9, p. 88.

6 Leibnit., Script, rer, Brunsv. tom. I, p. 102,

mani, sed castella quædam fuere et vici quamplurimi. Diserte enim Tacit. de Morib. Germ. 16: Nullas, inquit, Germanorum populis urbes habitari, satis notum est, ne pati quidem inter se junctas sedes. Colunt discreti ac diversi, ut fons, ut campus, ut nemus placuit. Vicos locant, non in nostrum morem connexis et cohærentibus ædificiis : suam quisque domum spatio circumdat, sive adversus casus ignis remedium, sive inscitia ædificandi. Vicos ergo inhabitabant Germani, eorumque eadem fere facies erat ac hodie. Dominus agri ædes sibi familiæque suæ in ipso agro exstruebat, eo loco, qui vel ob campum, vel fontem, vel nemus placebat. Silvarum enim et fluminum propinquitates, quod et de Gallis observat Cæsar, de Bell. Gall. VI, 30, quam maxime adpetebant. Hinc tot vicorum nomina in born, brunnen, bach, ag vel ach (quod antiquis aquam notavit 1). Feld, hayn vel hagen, leben vel laube etiamnum desinunt. Prope domini ædes tuguria casasque extemporali opera 2 excitabant servi, id est rustici, qui tamen, more etiamnum in pagis nostris recepto, non jungebant ædes, sed magna relinquebant spatia, quæ hodie areis, hortis aliisque usibus destinantur. Ejusmodi ergo ædium systema vicus vocatur Tacito.

HEINECCIUS, ibid. I, 1, parag. 12, 13,

No 19. CAP. XVIII. Quamquam severa illic matrimonia.

DE MATRIMONIIS.

In vetustissima liberaque Germania sponsalia facta videntur per coemptionem. Is enim, qui virginem ambiebat, cum ejus parentibus ac propinquis primo paciscebatur de pretio, quo maritus sponsam sibi coemere decrevisset. Quod si ergo placeret gener, et inter eos de pretio convenisset, despondebatur puella, diesque dicebatur nuptiis. Revera ergo sponsalia emptionis; nuptiæ traditionis instar erant. Idque his paucis, ut solet, verbis observat Tacitus, de Mor. Germ. 18: Dotem non uxor marito, sed uxori maritus offert. Intersunt parentes et propinqui, ac munera probant. Hic quoque, suo more, Romanorum Germanorumque mores inter se contendit Tacitus, adeoque primo observat, dotis, cujus promissione in Germania sponsalia constiterint, longe aliam, ac apud Romanos fuisse rationem: Romæ olim non solum uxorem maritus, sed et præcipue maritum uxor coemebat. Diserte Varro apud Nonium, de Propriet. serm. c. 12, n. 50: Nubentes veteri lege Romana asses tres ad maritum venientes solebant ferre, atque unum, quem in manu tenebant, tamquam emendi caussa, marito dare; alterum, quem in pede habebant, in foco larium familiarium ponere; tertium, in sacciperione quem condidissent, compito vicinali solere resignare. Quem locum egregie nuper explicavit eruditissimus Gundlingiusnoster3. Germanis vero honestius vide

2

batur, contractum hunc a marito incipere. Atque hinc non modo dotem non uxor marito, sed uxori maritus offerebat, postquam nuptiæ coaluissent, verum etiam ipse sponsus soluto pretio sibi coemebat uxorem futuram. Et de hoc pretio intelligenda esse munera illa sponsalitia, vel inde colligo, quod sub eadem tempora lege sanxisse apud Danos dicitur Frotho III, ne quis duceret uxorem, nisi pecunia sua coemptam 1. Deinde quum Romæ liberi non utriusque parentis, ac multo minus propinquorum, sed patrum tantum voluntate desponderentur : hac quoque in re majorem cognationis rationem habebant Germani, apud quos, ut idem Tacitus observat, sponsalibus intersunt parentes et propinqui, ac munera (id est, tum pretium pro sponsa oblatum, tum promissam eidem dotem) probant. Tertio, quum munera Romanorum vel in fundis vel in argento aliisque bonis, ac potissimum etiam in mundo muliebri et supellectile consisterent: hac quoque in re alia omnia inter Germanos reperit Tacitus. Hinc pergit: Munera non ad delicias muliebres quæsita, nec quibus nova nupta comatur, sed boves et frenatum equum, et scutum cum framea gladioque. Scilicet pecuniam ignorabant Germani, præcipuæque eorum opes in pecore tebant, quas solas easque gratissimas Germanorum opes appellat Tacit. de Morib. Germ. 5. Nec multum tribuebant vel supellectili vel mundo muliebri, quo ad insaniam usque delectabantur mulieres Romanorum. Præcipuum Germanorum ornamentum erant arma, quippe qui nihil neque publicæ, neque privatæ rei nisi armati agebant (Tacitus, ibid. 13), adeo, ut et ad negotia, nec minus sæpe ad convivia procederent armati (ibid., 22). Hinc non mirum, apud Germanos pretium, quo sibi coemebant uxores, neque in pecunia numerata, neque in mundo muliebri, neque in utensilibus et suppellectile splendida, sed in pecore et armis constitisse.

consis

Talis erat sponsaliorum ratio temporibus Taciti. Ab ea vero non multum discesserunt gentes, quæ medio ævo floruerunt in Germania, ac deinde sub Francis in unum pleræque coaluerunt imperium. Sane enim et apud has receptum fuisse, ut sibi sponsas oblato pretio coemptas stipularentur, ex earum legibus clarissime elucet. In lege Wisigothica, lib. III, tit. I, parag. 2, munus parentibus in sponsalibus promissum vocatur pretium. Verba sunt talia : Si inter sponsum et sponsæ parentes, aut cum ipsa forsan muliere, quæ in suo consistit arbitrio, dato pretio, sicut consuetudo est, et ante hostes facto placito, de futuro conjugio facta fuerit definitio. En hic mores Germanicos, a Tacito descriptos. Saltim quid per hostes intelligas, paullo obscurius: si legeris hastas, res clarior evadet. Wisigothi enim uxores coemebant publice et sub hasta judiciali; unde et placiti, id est decreti judicialis fit mentio. In lege Burgundionum, tit. XXXVI et LXI, itidem pro sponsa pretium nuptiale, et pro pretio sponsæ aliquid datum esse dicitur (ibid. tit. XXXIV, art. 2). In lege Langobardica, II, tit. I,

I Saxo Grammat. lib. V, p. 88.

2 Princ. Inst. de Nuptiis, et ibi interpretes.