Page images
PDF
EPUB

libre. Mais en ce cas, il n'obtenait que le jus latinitatis, et Justinien fut le premier qui lui donna le droit de cité 1. Un sénatus-consulte Junien, du règne de Domitien, établit des peines contre la fraude du maître qui simulait un procès pour transformer en ingénu un esclave favori 52. D'autre part, la loi protégeait la possession d'état en défendant d'attaquer après cinq ans l'état civil d'une personne morte en saisine de sa liberté **.

33

Les actions personnelles s'intentaient à l'origine par la forme générale du sacramentum ou par celle de la postulatio judicis. Plus tard, il y eut une actio legis particulière pour les demandes dans lesquelles intendimus dare nobis oportere. Le demandeur, au moyen d'une simple dénonciation faite devant le magistrat, obligeait le défendeur à se présenter dans les trente jours pour recevoir un judex. De la dénonciation cette forme nouvelle prit le nom de condictio*. Elle fut d'abord introduite par une loi Silia pour les actions qui avaient pour

31 L. un. § 8, C. de latina libert. tollenda, VII, 6.

32 L. 1, D. de Collus. deteġ., XL, 16. Ne quorumdam dominorum érga servos nimia indulgentia inquinaret amplissimum ordinem, eo quòd paterentur servos suos in ingenuitatem proclamarc, liberosque judicári, senatus-consultum factum est Domitiani temporibus, quo cautum est, ut si quis probasset, per collusionem quidquam factum, si iste homo servus sit, fieret ejus servus, qui detexisset collusionem. - L. 2, C. eod., VII, 20. Libertinæ conditionis constitutis privatis pactis immutare statum suum non licere, Juniano senatus-consulto, contra collusorem pœna statuta, præmioque detegenti promissa, manifeste declaratur.

33

55 L. 1, D. ne de statu def., XL, 15 pr.De stalu defunctorum post quin. quiennium quærere non licet, neque privatim, neque fisci nomine. L. 4, ibid. Primus omnium Divus Nerva edicto vetuit, post quinquiennium mortis cujusque de státu queri.-L. 4, l. 8, C. eod. tit., VII, 21. — CAPITOLIN., M. Anton., c. 10.

34 GAIUS, IV, 13, (sup., c. 2, n. 3), 20.

35 GAIUS, IV, 18. Et hæc quidem actio proprie condictió vocabatur: nain actor adversario denuntiabat, ut ad judicem capiendum die XXX adesset. Nunc vero non proprie condictionem dicimus actionem in personam [qua] intendimus dare nobis oportere, nulla enim hoc tempore eo nomine denuntiatio fit. - FESTUS. Condicere est dicendo denuntiare. Condictio in diem certum ejus rei quæ agitur denuntiatio.

objet une somme d'argent déterminée (certæ pecuniæ); puis une loi Calpurnia la rendit applicable à toutes les demandes d'objet déterminé 36 (de omni certa re). Dans la procédure formulaire, cette forme ancienne fut remplacée par la formule conçue: Si paret dare oportere; cette formule conserva, quoique improprement, le nom de condictio, et on distingua la condictio certi et la condictio incerti suivant que l'objet de la demande était une chose corporelle ou incorporelle "". La condictio certæ pecuniæ resta toujours caractérisée par la rigueur toute particulière de la procédure 38. Pour les

37

36 Gaius, IV, 19. Hæc autem legis actio constituta est per legem Siliam et Calpurniam. Lege quidem Silia certæ pecuniæ, lege vero Calpurnia de omni certa re. 20. Quare autem hæc actio desiderata sit, cum de eo quod nobis dari oportet, potuerimus sacramento aut per judicis postulationem agere, valde quæritur.

37 Sur ce point délicat voyez WALTER, Histoire du droit privé, ch. XII, n. 21-28. Zimmern, III, 62.

38 C'est ce que prouve la Lex Rubria de Gallia Cisalp. c. 21. A quocumque pecunia certa credita, signata forma publica populi Romani, in eorumque oppido, municipio, colonia, præfectura, etc, quæ sunt eruntve in Gallia cisalpina petetur, quæ res non pluris HS. XV erit, si is eam pecuniam in jure, apud eum qui ibi juri dicundo preærit, ei qui eam petet (aut ei, cujus nomine ab eo petetur) dare oportere debere sc confessus erit, neque id, quod confessus erit solvet, satisve faciet, aut se sponsione judicioque utive oportebit non defendet,―sive is ibi de ea re in jure non responderit, neque de ea re sponsionem faciet, neque judicio uti oportebit se defendet,-tum de eo a quo ea pecunia petita erit, deque eo cui eam pecuniam dare oportebit, sirems res, lex, jus, causaque omnium rerum esto, atque uti esset esseve oporteret, si is qui ita confessus erit, aut de ea re non responderit, aut se sponsione judicioque uli oportebit non defenderit, ejus pecuniæ ei qui eam suo nomine petierit, cuive eam dare oportebit, ex judiciis datis, judicareve recte jussis jure lege damnatus esset fuisset.

Quicumque II vir, IIII vir, præfectusve ibi juri dicundo præerit, is eum qui ita quid confessus erit, neque id etc, etc. tantæ pecuniæ, quanta ea pecunia erit, de qua tum inter eos ambigatur, dumtaxat HS. XV sine fraude sua ducí jubeto : quique eorum quem, ad quem ea res pertinebit, duxerit, id ei fraudi pœnæve ne esto: quodque ita factum, actum, jussum erit, id jus ratumque esto.

Quominus in eum, qui ita vadimonium Romam ex decreto ejus qui ibi

actions dans lesquelles intendimus adversarium facere oportere, on employa tantôt une formule (formula incerta, actio incerti) rédigée en termes généraux et indéterminés dare facere oportere, tantôt quelques-unes de ces nombreuses

juri dicundo præerit, non promiserit, aut vindicem locupletem ita non dederit, ob eam rem judicium recuperatorium is, qui ibi juri dicundo præerit ex hac lege det, judicarique de ea re ibi curet, ex hac lege nihil rogatur.

Voyez encore Lex. 1 Tab. Heracl., lin. 44. — Cic., pro Rosc. comœd. e. 4. Pecunia tibi debebatur certa, quæ nunc petitur per judicem ; inque legitimæ partis sponsio facta est. Hic tu si amplius HS. nummo uno petisti quam tibi debitum est, causam perdidisti, propterea quod aliud est judicium, aliud arbitrium. Judicium est pecuniæ certæ; arbitrium incertæ. Ad judicium hoc modo venimus, ut totam litem aut obtineamus aut amittamus: ad arbitrium hoc animo adimus, ut neque nihil, neque tantum quantum postulavimus, consequamur. Ejus rei ipsa verba formulæ testimonio sunt. Quid est in judicio? directum, asperum, simplex: Si paret HS. 700 dari oportere. Hic nisi planum facit HS. 700 ad libellam sibi deberi, causam perdit. Quid est in arbitrio? mite, moderatum : Quantum æquius melius id dari. Ille tamen confitetur plus se petere quam debeatur; sed satis superque habere dicit quod sibi ab arbitrio tribuatur. Itaque causæ alter confidit, alter diffidit. - Cic., adv. Rull. I, 1. — GAIUS, IV, 13. (Sup. 2. c. n. 3), 171. Ex quibusdam causis sponsionem facere permittit (prætor), velut de pecunia certa credita et pecunia constituta, sed certæ quidem pecuniæ tertiæ partis, constitutæ vero pecuniæ partis dimidiæ. l. 1. pr. D., de Cond. tritic., XIII, 3. Certa eredita pecunia ne signifie pas seulement le prêt d'une somme d'argent, comme Savigny le suppose dans son Mémoire sur la législation du prêt chez les Romains; ces mots désignent toutes dettes pecuniaires d'un chiffre certain. GAIUS, III, 124. Appellatione autem pecuniæ omnes res in ea lege (Cornelia) significantur, itaque si vinum vel frumentum, et si fundum vel hominem stipulamur, hæc lex observanda est. 1. 1, § 3, 5. D. de reb. cred., XII, 1.

39 GAIUS, IV, 54. Illud satis apparet, in incertis formulis plus peti non posse quia cum certa quantitas non petatur, sed quidquid adversarium dare facere oporteret intendatur, nemo potest plus intendere. Ibid., 131. (Sup., c. 2, n. 23), 136. Item admonendi sumus, si cum ipso agamus, qui incertum promiserit, ita nobis formulam esse propositam, ut præscriptio incerta sit formulæ loco demonstrationis, hoc modo: JUDEX ESTO QUOD A. A. DE N. N. INCERTUM STIPULATUS EST, CUJUS REI DIES FUIT, QUIDQUID OB EAM REM N. NEGIDIUM A. AGErio dare facere oporteret, et reliqua.

formules qui prenaient le nom des affaires spéciales auxquelles elles étaient consacrées 40. Certaines de ces actions se distinguaient par des priviléges particuliers. Par exemple, en certains cas déterminés par des lois spéciales, on pouvait réclamer une dette au moyen d'une legis actio, par la manus injectio; quelquefois cette manus injectio avait un effet aussi puissant que si elle reposait sur un judicatum; d'autres fois ces effets étaient beaucoup moins rigoureux; plus tard même une loi spéciale, dont le nom ne nous est pas connu, fit de cet adoucissement la condition générale de toute manus injectio11.

40 CIC., pro Rosc. comæd., c. 8.-GAIUS, IV, 33. Nulla... formula ad condictionis fictionem exprimitur; sive enim pecuniam sive rem aliquam certam debitam nobis petamus, cum ipsam dari nobis oportere intendimus, nullam adhibemus condictionis fictionem. Itaque simul intellegimus eas formulas, quibus pecuniam aut rem aliquam nobis dari oportere intendimus, sua vi ac potestate valere. Ejusdem naturæ sunt actiones commodati, fiduciæ, negotiorum gestorum, et aliæ innumerabiles. Ibid. 46, 47 (sup., c. 2, n. 13.)

41 GAIUS, IV, 21. Per manus injectionem æque [de] his rebus agebatur de quibus, ut ita ageretur, lege aliqua cautum est; velut judicati, lege XII Tabularum. Quæ actio talis erat: qui agebat sic dicebat : QUOD TU MIHI JUDICATUS sive damnatus es sestertium X. MILLIA QUÆ DOLO MALO NON SOLVISTI, OB EAM REM EGO tibi sestertiuM X. MILLIUM JUDICATI MANUS INJI~ cio, et simul aliquam partem corporis ejus prendebat. Nec licebat judicato manum sibi depellere, et pro se lege agere, sed vindicem dabat, qui pro se causam agere solebat. Qui vindicem non dabat, domum du. cebatur ab actore, et vinciebatur. 22. Postea quædam leges ex aliis quibusdam causis pro judicato manus injectionem in quosdam dederunt, sicut lex Publilia in eum pro quo sponsor dependisset, [si] in sex mensibus proximis, quam pro eo depensum esset, non solvisset sponsori pecuniam; item lex Furia de sponsu, adversus eum qui a sponsori plus quam virilem partem exegisset; et denique complures aliæ leges in multis causis talem actionem dederunt. - 23. Sed aliæ leges ex quibusdam causis constituerunt quasdam actiones per manus injectionem puram id est non pro judicato : velut lex [Furia] testamentaria adversus eum qui legatorum nomine mortisve causa plus M. assibus cepisset, cum ca lege non esset exceptus ut ei plus capere liceret: item lex Marcia adversus feneratores, ut si usuras exegissent, de his reddendis per manus injectionem cum eis ageretur – 24. Ex quibus legibus, et si quæ aliæ si

Quelques autres créances étaient tellement favorisées qu'on pouvait agir par pignoris capio faite extra judiciairement et d'autorité privée. Ce privilége, une ancienne coutume l'avait donné aux soldats contre celui qui, d'après l'assignation faite par le tribun de l'ærarium, leur devait fournir la solde ou le prix du cheval et du fourrage 42 (as militare, æs equestre, æs hordearium). Les lois des Douze Tables et quelques autres étendirent ce privilége à d'autres cas 43. Il fut

miles essent, cum agebatur, manum sibi depellere et pro se lege agere licebat. Nam et actor in ipsa legis actione non adjiciebat hoc verbum PRO JUDICATO; sed nominata causa ex qua agebat, ita adjiciebat OB EAM REM EGO TIBI MANUM INJICIO : Cum hi quibus pro judicato actio data erat, nominata causa ex qua agebant, ita inferebant: OB EAM REM EGO TIBI PRO JUDICATO MANUM INJICIO. Nec me præterit in forma legis Furiæ testamentariæ PRO JUDICATO verbum inseri, cum in ipsa lege non sit: quod videtur nulla ratione factum.-25.Sed postea lege.... excepto judicato, et eo pro quo depensum est, ceteris omnibus, cum quibus per manus injectionem agebatur, permissum est sibi manum depellere et pro se lege agere: ita que judicatus et is pro quo depensum est, etiam post hanc legem vindicem dare debebant, et nisi darent, domum ducebantur; istaque quamdiu legis actiones in usu erant semper ita observabantur. Unde nostris temporibus is, cum quo judicati depensive agitur, judicatum solvi satisdare cogitur. Il ne faut pas confondre cette manus injectio, qui avait toujours lieu in jure, avec cette manus injectio extrajudiciaire qui s'exerçait en certains cas contre les esclaves, 1. 9, D. de Serv. export., XVIII, 7. Fragm. Vat., § 6. WALTER, Hist. du droit privé, ch. XII.

-

42 WALTER, Hist, de la constitution, ch. IV, note 37-39. GAIUS, 26. Per pignoris capionem lege agebatur de quibusdam rebus moribus, lege, 27. Introducta est moribus rei militaris; nam propter stipendium licebat militi ab eo, qui as tribuebat, nisi daret, pignus capere. Dicebatur auten ea pecunia quæ stipendii nomine dabatur, æs militare. Item propter eam pecuniam licebat pignus capere, ex qua equus emendus erat; quæ pecunia dicebatur æs equestre; item propter eam pecuniam ex qua hordeum equis erat comparandum quæ pecunia dicebatur æs hordia

rium.

43 GAIUS, IV, 28. Lege autem introducta est pignoris capio, velut lege XII Tabularum adversus eum qui hostiam emisset, nec pretium redderet; item adversus eum, qui mercedem non redderet pro eo jumento, quod quis ideo locasset, ut inde pecuniam acceptam in dapem, id est in sacrificium impenderet. Item lege.... oria data est pignoris captio publicanis vectigalium publicorum populi Romani adversus eos qui aliqua lege vectigalia deberent. 29 (sup., c. 2, n. 29).

« PreviousContinue »