1) cfr. 4. § 7. 12. seqq. D. cit. fr. 30. § 12. D. eod.

2) cf. Gai III. 78.

3) cfr. 4. § 7. 12. D. de fideic. lib.

) x Ulp. fr. 4. pr. D. eod.

5) cf. Ulp. fr. 4. § 1. eod.

1

intestato existente, in ea causa bona esse coeperunt, ut veniri debeant: is cuius de ea re notio est aditus rationem desiderii tui habebit, ut libertatium, tam earum quae directo, quam earum quae per speciem fideicommissi relictae sunt, tuendarum gratia addicantur tibi, si idonee creditoribus caveris de solido quod cuique debetur solvendo. et hi quidem quibus directa libertas data est, perinde liberi erunt, acsi hereditas adita esset; hi autem quos heres rogatus est manumittere, a te libertatem consequantur, ita ut, si non alia condicione velis bona tibi addici, quam ut etiam qui direto libertatem acceperunt tui liberti fiant: nam huic etiam voluntati tuae, si hi de quorum statu agitur consentiant, auctoritatem nostram accommodamus. et ne huius rescriptionis nostrae emolumentum alia ratione irritum fiat, si fiscus bona agnoscere voluerit, et hi qui rebus nostris attendunt scient commodo pecuniario praeferendum libertatis causam, et ita bona cogenda, ut libertas his salva sit qui eam adipisci potuerunt, si [al. acsi] hereditas ex testamento adita esset. (§ 2.2) Hoc rescripto subventum est et libertatibus et defunctis, ne bona eorum a creditoribus possideantur et veneant. certe si fuerint ex hac causa bona addicta, cessat bonorum venditio: extitit enim defuncti defensor, et quidem idoneus, qui de solido creditoribus cavet. (§ 3.") Inprimis hoc rescriptum totiens locum habet, quotiens testamento libertates datae sunt. Quid ergo si quis intestatus decedens codicillis libertates dederit, neque adita sit ab intestato hereditas? [an] favor constitutionis debet locum habere. certe si testatus [al. intestatus] decedat et codicillis dederit libertatem, competere eam nemini dubium est. (§ 4.) Tunc [enim] constitutioni locum esse verba ostendunt, cum nemo successor ab intestato existat: ergo quamdiu incertum sit, utrum existat an non, cessabit constitutio; si certum esse coeperit neminem extare, tunc erit constitutioni locus. (§ 5.5) Si is qui in integrum restitui potest abstinuit se ab hereditate, an, quamvis potest in integrum restitui, potest admitti constitutio et addictio bonorum

1) cf. Marcell, fr. 15. D.de manumiss.

2) est c. 15. cit. C. de testam. lib.

3) cf. Gai III, 77–81.

4) cf. fr. 47. § 1. D. de neg. gest.

5) cf. Gai I. 84-86.

tit. C. de SC. Claud, toll, VII. 24.

§ 88. Nunc transeamus ad obligationes. quarum summa divisio

fieri? quid ergo si post addictionem libertatium conservandarum causa factam in integrum sit restitutus? utique non erit dicendum revocari libertates quae semel competierunt. (§ 6.) Haec constitutio libertatium tuendarum causa introducta est: ergo si libertates nullae sint datae, cessat constitutio. quid ergo si vivus dedit libertates, vel mortis causa, et ne de hoc quaeratur, utrum in fraudem creditorum, an non factum sit, idcirco velint addici sibi bona, an audiendi sunt? et magis est, ut audiri debeant, etsi deficiant verba constitutionis. (§ 7.) Sed cum multas divisiones huiusmodi constitutioni deesse perspeximus, lata est a nobis plenissima constitutio, in quam multae species collatae sunt quibus ius huiusmodi successionis plenissimum est effectum, quas ex ipsa lectione constitutionis potest quis cognoscere.

Tit. XII. DE SUCCESSIONIBUS SUBLATIS QUAE FIE-
BANT PER BONORUM VENDITIONEM ET EX SENATUS-

CONSULTO CLAUDIANO.

4

Erant ante praedictam successionem olim et aliae per universitatem successiones. Qualis fuerat bonorum emptio3 quae de bonis debitoris vendendis per multas ambages fuerat introducta, et tunc locum habebat, quando iudicia ordinaria in usu fuerunt: sed cum extraordinariis iudiciis posteritas usa est, ideo cum ipsis ordinariis iudiciis etiam bonorum venditiones expiraverunt, et tantummodo creditoribus datur officio iudicis bona possidere, et prout eis utile visum fuerit, ea disponere, quod ex latioribus digestorum libris perfectius apparebit. (§ 1.5) Erat et ex senatusconsulto Claudiano miserabilis per universitatem acquisitio, cum libera mulier, servili amore bacchata, ipsam libertatem per senatusconsultum amittebat, et cum libertate substantiam: quod indignum nostris temporibus esse existimantes, et a nostra civitate deleri, et non inseri nostris digestis concessimus.

Tit. XIII. DE OBLIGATIONIBUS. Nunc transeamus ad obligationes. Obligatio est inris vinculum quo necessitate adstringimur alicuius solvendar ret secundum nostrae civitatis iura.

Omnium

a) Paulus libro II. Institutionum: Obligationum substantia non in eo consistit, ut aliquod corpus nostrum aut servitutem nostram faciat, sed ut alium nobis ad

in duas species diducitur: omnis enim obligatio vel ex contractu nascitur vel ex delicto." § 89. Et prius videamus de his quae ex contractu nascuntur. harum autem quattuor genera sunt: aut enim re contrahitur obligatio, aut verbis, aut litteris, aut consensu.

autem obligationum summa divisio in duo genera de-
ducitur: namque aut civiles sunt, aut praetoriae.
civiles sunt quae aut legibus constitutae aut certe
iure civili comprobatae sunt. Praetoriae sunt quas
Praetor ex sua iurisdictione constituit, quae etiam
honorariae vocantur. Sequens divisio in quatuor
species deducitur: aut enim ex contractu sunt, aut
quasi ex contractu, aut ex maleficio, aut quasi ex
maleficio. Prius est, ut de his quae ex contractu
sunt dispiciamus. Harum aeque quatuor species
sunt: aut enim_re_contrahuntur, aut verbis, aut lite-
ris, aut consensu. de quibus singulis dispiciamus.

Tit. XIV. QUIBUS MODIS RE CONTRA

HITUR OBLIGATIO.

Re contrahitur obligatio veluti mu-
tui datione. Mutui autem obligatio in
his rebus consistit quae pondere,
numero mensurave constant, veluti
vino, oleo, frumento, pecunia nu-
merata, aere, argento, auro. quas
res aut numerando aut metiendo aut
pendendo in hoc damus, ut accipien-
tium fiant et quandoque nobis non
eaedem res,
sed aliae eiusdem na-
turae et qualitatis reddantur: unde etiam mu-
tuum appellatum est, quia ita a me tibi datur,
ut ex meo tuum fiat. ex eo contractu nasci-
tur actio quae vocatur condictio. (§ 1.) Is quo-
que qui non debitum accepit ab eo qui per er-

§ 90. Re contrahitur obligatio velut mutui datione. mutui autem datio* proprie in his [fere] rebus contingit quae pondere, numero, mensura constant: qualis est pecunia numerata, vinum, oleum, frumentum, aes, argentum, aurum. quas res aut numerando aut metiendo aut pendendo in hoc damus, ut accipientium fiant et quandoque nobis non eadem, sed alia eiusdem naturae reddantur: unde etiam mutuum appellatum est, quia quod ita tibi a me datum est ex meo tuum fit. (§ 91.) Is quoque qui non debitum

stringat ad dandum aliquid vel faciendum vel praestandum. fr. 3. pr. de O. et A. (44.-7.)

*) cum aliquid certe inserendum sit, Böcking ex fr. 1. § 2. D. de O. et A. (44.7.) inseruit: [mutui autem datio]. De re ipsa cf. Gai fr. 1. § 2. 4. D. cit. et Paul. fr. 2. D. de R. C. (12. 1.) Boethius ad Cic. Top. 3. § 16. (Orell. p. 300): quod mutuum datur ex meo fit accipientis. Varro de L. L. V. 36: Si datur quod reddatur: mutuum. Nonius Marcellus c. 5. (pag. 439. Gerl. et Roth): Mutuum a fenore hoc distat, quod mutuum sine usuris, faenus cum usuris sumitur: et est quasi accepti fetus. Unde et faenus dictum est, ut Graece rónos, quasi partus mutui sumpti. Unde honestius mutuum, quod sub amico affectu fiat meum tuum, usu temporis necessarii; [faenus sumere dedecet]. cf. Paul. S. R. II. 14.

a) Gaius libro II. Aureorum: Obligationes aut ex contractu nascuntur, aut ex maleficio, aut proprio quodam iure ex variis causarum figuris. Obligationes ex contractu aut re contrahuntur, aut verbis, [adde: aut litteris] aut consensu. fr. 1. pr. § 1. D. de O. et A. (44. 7.) Modestinus libro II. Regularum: Obligamur aut re, aut verbis, aut simul utroque, aut lege, aut iure honorario, aut necessitate, aut ex peccato. fr. 52. pr. D. eod. (cf. § 1-10. eod.) Agit Noster de obligationibus re contractis §§ 90--91. verbis contr. §§ 92-127. litteris contr. §§ 128-134, consensu contr. §§ 135-162.

421

accepit ab eo qui per errorem solvit re obligatur.

nam proinde ei condici potest SI PARET EUM DARE OPORTERE, ac si mutuum accepisset. unde quidam putant pupillum aut mulierem cui sine tutoris auctoritate non debitum per errorem datum est non teneri condictione, non magis quam mutui datione, sed haec species obligationis non videtur ex contractu consistere, quia is qui solvendi animo dat magis distrahere vult negotium quam contrahere.

1) Gai IV. 153. 47.

cf. Gai fr. 2. § 3. D. de O. et A.

2) cf. Gai III. 206. fr. 2. § 4. de O. et A. fr. 5. §2. sqq. 18. pr. D. commod,

3) Inst. III. 26. § 13.

4) e Gai fr. 1. § 5. D. de O. et A. cf. Gai III. 207. IV. 47.

rorem solvit re obligatur; daturque agenti con-
tra eum propter repetitionem condictitia actio.
nam proinde ei condici potest si pa-
ret eum dare oportere, acsi
mutuum accepisset. unde pupillus,
si ei sine tutoris auctoritate non
debitum per errorem datum est, non
tenetur indebiti condictione non ma-
gis quam mutui datione. sed haec
species obligationis non videtur ex
contractu consistere, cum is qui sol-
vendi animo dat magis distrahere vo-
luit negotium quam contrahere.
§ 2. Item is cui res aliqua utenda datur, id
est commodatur, re obligatur, et tenetur commo-
dati actione. Sed is ab eo qui mutuum accepit
Tonge distat: namque non ita res datur, ut eius
fiat; et ob id de ea re ipsa restituenda tenetur.2
et is quidem qui mutuum accepit, si quolibet for-
tuitu casu quod accepit amiserit, veluti incendio,
ruina, naufragio, aut latronum hostiumve incursu,
nihilominus obligatus permanet. at is qui uten-
dum accepit sane quidem exactam diligentiam
custodiendae rei praestare iubetur, nec sufficit ei
tantam diligentiam adhibuisse quantam in suis re-
bus adhibere solitus est, si modo alius diligentior
poterit eam rem custodire; sed propter maio-

rem vim maioresve casus
us non tenetur, si modo
non huius culpa is casus intervenerit: alioquin
si id quod tibi commodatum est peregre tecum
ferre malueris, et vel incursu hostium praedo-
numve vel naufragio amiseris, dubium non est,
quin de restituenda ea re tenearis.3 Commodata
autem res tunc proprie intellegitur, si nulla mer-
cede accepta vel constituta res tibi utenda data
est. alioquin mercede interveniente locatus tibi
usus rei videtur: gratuitum enim debet esse com-
modatum.

§3. Praeterea et is apud quem res aliqua de-
ponitur re obligatur et actione depositi, qui et .......
ipse de ea re quam accepit restituenda tenetur.
sed is ex eo solo tenetur, si quid dolo commise-
rit, culpae autem nomine, id est desidiae atque
negligentiae, non tenetur: itaque securus est qui
parum diligenter custoditam rem furto amiserit,

a) cf. Gai fr. 5. § 3. de O. et A. (44. 7.) Inst. III. 27. § 6. b) cf. Gai IV. 5. 41.

1

§ 92. Verbis obligatio fit ex interrogatione et responsione, veluti: DARI SPONDES? SPONDEO; DABIS? DABO; PROMITTIS? PROMITTO; FIDE PROMITTIS? FIDE PROMITTO; FIDE IUBES? FIDE IUBEO; FACIES? FACIAM. (§ 93.) Sed haec quidem verborum obligatio: DARI SPONDES? SPONDEO, propria civium Romanorum est, ceterae vero iuris gentium sunt; itaque inter omnes homines, sive cives Romanos sive peregrinos, valent. et quamvis ad Graecam vocem expressae fuerint, veluti hoc modo: does; doow ouoλογεῖς; ὁμολογῶ· πίστει κελεύεις; πίστει κελεύω ποιήσεις; ποιήσω;*

TIONE.

Verbis obligatio contrahitur ex interrogatione et responsione, cum quid dari fierive nobis stipulamur. ex qua duae proficiscuntur actiones, tam condictio [certi], si certa sit stipulatio, quam ex stipulatu, si incerta. quae hoc nomine inde utitur, quia stipulum apud veteres firmum appellabatur, forte a stipite [al. stipe] descendens.

c

§ 1. In hac re olim talia verba tradita fuerunt: spondes? spondeo; promittis? promitto; fidepromittis? fidepromitto; fideiubes? fideiubeo; dabis?da*) haec ex Theophilo suppleri possunt. [etiam haec] explodit Mommsen. a) Varro de R. R. II. 2. 6. Emptor stipulabatur prisca formula sic: Illasce oves, qua de re agitur, sanas rectas esse, uti pecus ovillum quod recte sanum est, extra Tuscam, surdam, minam (i. e. ventre glabro), neque de pecore morboso esse, habereque recte licere, haec sic recte dari fieri spondesne? Ibid. II. 4. 5. II. 5. 11. cf. Gai fr. 1. § 7. D. de O. et A. (44. 7.) Ulp. fr. 1. § 6. D. de V. O. (45. 1.) Paul. S. R. II. 3. V. 7. Quod inter praesentes fieri oportet. Inst. III. 19. § 12. et citt. Ulp. fr. 1. cit. de V. O.

b) in Gai Epit. II. 9. § 2. formula Spondes? Spondeo omitittur.

c) Paul. S. R. V. 7. § 1.: Obligationum firmandarum gratia stipulationes inductae sunt, quae quadam verborum solennitate concipiuntur: et appellatae sunt, quod per eas firmitas obligationum constringitur: stipulum enim firmum veteres appellaverunt. Festus v. Stipem (Müll. p. 313. cf. 297): Stipem dicebant pecuniam signatam, quod stiparetur: ideo stipulari dicitur is qui interrogatus spondet stipem, id est aes. Varro de L. L. V. 182. (Müll.): Hoc ipsum stipendium a stipe dictum, quod aes quoque stipem dicebant; nam quod asses libroles pondo erant, qui acceperant maiorem numerum non in arca ponebant, sed in aliqua cella stipabant, id est componebant, quo minus loci occuparent; a stipando stipem dicere coeperunt. Stips a Großh fortasse, Graeco verbo etc. Isidor. Orig. V. 24. § 30. (Lind.): Dicta autem stipulatio a stipula. Veteres enim quando sibi aliquid promittebant, stipulam tenentes frangebant, quam iterum iungentes sponsiones suas agnoscebant; sive quod stipulam iuxta Paulum Iuridicum firmum sacramentum appellabant.

GNEIST INSTITUTIONES.

13