LIBER DUODECIMUS.

TIT. I.

DE REBUS CREDITIS SI CERTUM PETETUR ET DE CONDICTIONE. SUMMARY.-Creditum' is the more general term (1. 1; 2. 3).

'Mutuum' is narrower (2. pr.-3). It is not created by mere 'numeratio' (19), it must come from the owner (2. 4), not e. g. from servus fugitivus' (11. 2); when from a partner (16). The result of loans by 'furiosi' (12), thieves (13), students (17), officials of provinces (33: 34). The result when a gift or deposit is intended (18; 20); when a greater or less sum is intended to be returned (11. 1). The borrower may be a civitas' (27). When 'mutuum' begins to be, and how long it remains, at the risk of the borrower (4. pr.; 5; 10; 11. pr.; 35). The 'res when returned must not be 'deterior' (3); the measure of its value (22). 'Stipulationes' (2. 5; 30).

Conditions (7; 8; 36; 37; 38; 39); 'certum' (6); guarantees (42); security (25; 28); interest (40). A 'servus institor' binds his master (29); a soldier may recover a loan made by his 'procurator' (26).

'Condictio,' cases where it lies (4. 1-2; 9; 23; 31; 32; 41), for money of third person (9.8; 15; 32), not for money repaid by a filiusfamilias' (14), after a tender of part (21). Condictio certi' (9; 24).

Cf. Cod. iv. 1, 2; Inst. iii. 14; Gai. iii. 90.

I. ULPIANUS libro XXVI ad edictum.

E RE est, priusquam ad uerborum interpretationem perueniamus, pauca de significatione ipsius tituli referre. Quoniam igitur 1 multa ad contractus uarios pertinentia iura sub hoc titulo praetor inseruit, ideo rerum creditarum titulum praemisit: omnes enim contractus, quos alienam fidem secuti instituimus, conplectitur: nam, ut libro primo quaestionum Celsus ait, credendi1 generalis appellatio est: ideo sub hoc titulo praetor et de commodato et de pignore edixit. nam cuicumque rei adsentiamur alienam fidem secuti mox recepturi quid, ex hoc contractu credere dicimur. rei quoque uerbum ut generale praetor elegit2.

2. PAULUS libro XXVIII ad edictum.

Mutuum damus recepturi non eandem speciem quam dedimus (alioquin commodatum erit aut depositum), sed idem genus: nam si aliud genus, ueluti ut pro tritico uinum recipiamus, non erit mutuum. Mutui datio consistit in his rebus quae pondere 1 numero mensura consistunt, quoniam eorum datione possumus in creditum ire, quia in genere suo functionem recipiunt per solutionem quam specie: nam in ceteris rebus ideo in creditum ire non possumus, quia aliud pro alio inuito creditori solui non potest. Appellata est autem mutui datio ab eo, quod de meo tuum fit: et 2 ideo, si non fiat tuum, non nascitur obligatio". Creditum ergo a 3

1 D. 1. 16. 11, 12.

2 D. 1. 16. 5.

3 D. xliv. 7. I, 2.

5 Inst. ii. 8. 2.

4 infra 6.

mutuo differt qua genus a specie: nam creditum consistit extra eas res quae pondere numero mensura continentur, sic ut si eandem rem recepturi sumus, creditum est. item mutuum non potest esse, nisi proficiscatur pecunia, creditum autem interdum etiam si nihil proficiscatur, ueluti si post nuptias dos promittatur. 4 In mutui datione oportet dominum esse, dantem, nec obest quod filius familias et seruus dantes peculiares nummos obligant: id enim tale est, quale si uoluntate mea tu des pecuniam: nam mihi 5 actio adquiritur, licet mei nummi non fuerint. Uerbis quoque credimus quodam actu ad obligationem comparandam interposito, ueluti stipulatione.

3. POMPONIUS libro XXVII ad Sabinum.

Cum quid mutuum dederimus, etsi non cauimus, ut aeque bonum nobis redderetur, non licet debitori deteriorem rem, quae ex eodem genere sit, reddere, ueluti uinum nouum pro uetere1: nam in contrahendo quod agitur pro cauto habendum est, id autem agi intellegitur, ut eiusdem generis et eadem bonitate soluatur qua datum sit.

4. ULPIANUS libro XXXIV ad Sabinum.

Si quis nec causam nec propositum foenerandi habuerit, et tu empturus praedia desideraueris mutuam pecuniam, nec uolueris creditae nomine antequam emisses suscipere, atque ita creditor, quia necessitatem forte proficiscendi habebat, deposuerit apud te hanc eandem pecuniam, ut, si emisses, crediti nomine obligatus esses, hoc depositum periculo est eius qui suscepit. nam et qui rem uendendam acceperit, ut pretio uteretur, periculo suo rem I habebit. Res pignori data pecunia soluta condici potest. et fructus ex iniusta causa percepti condicendi sunt: nam et si colonus post lustrum completum fructus perceperit, condici eos constat ita demum, si non ex uoluntate domini percepti sunt : 2 nam si ex uoluntate, procul dubio cessat condictio. Ea quae ui Aluminum importata sunt condici possunt.

5. POMPONIUS libro XXII ad Sabinum.

Quod te mihi dare oporteat, si id postea perierit quam per te factum erit quominus id mihi dares, tuum fore id detrimentum constat. sed cum quaeratur, an per te factum sit, animaduerti debebit, non solum in potestate tua fuerit id nec ne, aut dolo malo feceris quominus esset uel fuerit nec ne, sed etiam si aliqua iusta causa sit, propter quam intellegere deberes te dare oportere.

6. PAULUS libro XXVIII ad edictum.

Certum est cuius species uel quantitas, quae in obligatione uersatur, aut nomine suo, aut ea demonstratione quae nominis

uice fungitur, qualis quantaque sit ostenditur. nam et Pedius libro primo de stipulationibus nihil referre ait, proprio nomine res appelletur an digito ostendatur1 an uocabulis quibusdam demonstretur: quatenus mutua uice fungantur quae tantundem praestent.

7. ULPIANUS libro XXVI ad edictum.

Omnia quae inseri stipulationibus possunt, eadem possunt etiam numerationi pecuniae, et ideo et condiciones.

8. POMPONIUS libro VI ex Plautio.

Proinde mutui datio interdum pendet, ut ex post facto confirmetur: ueluti si dem tibi mutuos nummos, ut, si condicio aliqua exstiterit, tui fiant sisque mihi obligatus: item si legatam pecuniam heres crediderit, deinde legatarius eam noluit ad se pertinere, quia heredis ex die aditae hereditatis uidentur nummi fuisse, ut credita pecunia peti possit, nam Iulianus ait et traditiones ab herede factas ad id tempus redigi quo hereditas adita fuerit, cum repudiatum sit legatum aut adpositum.

9. ULPIANUS libro XXVI ad edictum.

Certi condictio competit ex omni causa, ex omni obligatione, ex qua certum petitur, siue ex certo contractu petatur siue ex incerto: licet enim nobis ex omni contractu certum condicere, dummodo praesens sit obligatio: ceterum si in diem sit uel sub condicione obligatio, ante diem uel condicionem non potero agere 2. Competit haec actio etiam ex legati causa et ex lege 1 Aquilia. sed et ex causa furtiua per hanc actionem condicitur. sed et si ex senatus consulto agetur, competit haec actio, ueluti si is cui fiduciaria hereditas restituta est agere uolet. Siue autem ? suo nomine quis obligatus sit siue alieno, per hanc actionem recte conuenitur. Quoniam igitur ex omnibus contractibus haec certi 3 condictio competit, siue re fuerit contractus factus siue uerbis siue coniunctim, referendae sunt nobis quaedam species, quae dignum habent tractatum, an haec actio ad petitionem eorum sufficiat. Numeraui3 tibi decem et haec alii stipulatus sum: nulla est 4 stipulatio: an condicere decem per hanc actionem possim, quasi duobus contractibus interuenientibus, uno qui re factus est, id est numeratione, alio qui uerbis, id est inutiliter, quoniam alii stipulari non potui? et puto posse. Idem erit, si a pupillo fuero sine 5 tutoris auctoritate stipulatus, cui tutore auctore credidi: nam et tunc manebit mihi condictio ex numeratione. Item quaeri potest 6 et si, quod tibi numeraui, sub impossibili condicione stipuler: cum enim nulla sit stipulatio, manebit condictio. Sed et si ei 7

1

1 D. xli. 2. 18. 2.

2 D. l. 16. 213. pr.
3 D. xlv. 1. 126. 2.
4 D. xlv. 1. 38. 17; Inst. iii. 19. 19.

R

numerauero, cui postea bonis interdictum est1, mox ab eo stipuler, puto pupillo eum conparandum, quoniam et stipulando sibi ad8 quirit. Si nummos meos tuo nomine dedero uelut tuos, absente te et ignorante, Aristo scribit adquiri tibi condictionem: Iulianus quoque de hoc interrogatus libro decimo scribit ueram esse Aristonis sententiam, nec dubitari quin, si meam pecuniam tuo nomine uoluntate tua dedero, tibi adquiritur obligatio, cum cottidie credituri pecuniam mutuam ab alio poscamus, ut nostro 9 nomine creditor numeret futuro debitori nostro. Deposui apud te decem, postea permisi tibi uti: Nerua Proculus etiam antequam moueantur condicere quasi mutua tibi haec posse aiunt, et est uerum, ut et Marcello uidetur: animo enim coepit possidere 2. ergo transit periculum ad eum qui mutuam rogauit et poterit

ei condici.

10. IDEM libro II ad edictum.

Quod si ab initio, cum deponerem, uti tibi si uoles permisero, creditam non esse antequam mota sit, quoniam debitu iri non est certum.

II. IDEM libro XXVI ad edictum.

Rogasti me, ut tibi pecuniam crederem: ego cum non haberem, lancem tibi dedi uel massam auri, ut eam uenderes et nummis utereris. si uendideris, puto mutuam pecuniam factam. quod si lancem uel massam sine tua culpa perdideris prius quam uenderes, utrum mihi an tibi perierit, quaestionis est. mihi uidetur Neruae distinctio uerissima existimantis multum interesse, uenalem habui hanc lancem uel massam nec ne, ut, si uenalem habui, mihi perierit, quemadmodum si alii dedissem uendendam: quod si non fui proposito hoc ut uenderem, sed haec causa fuit uendendi, ut tu I utereris, tibi cam perisse, et maxime si sine usuris credidi. Si tibi dedero decem sic, ut nouem debeas, Proculus ait, et recte, non amplius te ipso iure debere quam nouem. sed si dedero, ut undecim debeas, putat Proculus amplius quam decem condici non 2 posse. Si fugitiuus seruus nummos tibi crediderit, an condicere tibi dominus possit, quaeritur. et quidem si seruus meus, cui concessa est peculii administratio3, crediderit tibi, erit mutua : fugitiuus autem uel alius seruus contra uoluntatem domini credendo non facit accipientis. quid ergo? uindicari nummi possunt, si extant, aut, si dolo malo desinant possideri, ad exhibendum agi: quod si sine dolo malo consumpsisti, condicere tibi potero.

12. POMPONIUS libro VI ex Plautio.

Si a furioso, cum eum compotem mentis esse putares, pecuniam quasi mutuam acceperis eaque in rem tuam uersa fuerit, con

2 Inst. ii. I. 44.

1 D. xlv. 1. 6.
D. 1. 17. 54; Inst. ii. 8. 2.

3D. ii. 14. 28. 2. .5 D. xliv. 7. 24.

dictionem furioso adquiri Iulianus ait: nam ex quibus causis ignorantibus nobis actiones adquiruntur, ex isdem etiam furioso adquiri. item si is qui seruo crediderat furere coeperit, deinde seruus in rem domini id uerterit, condici furiosi nomine posse. et si alienam pecuniam credendi causa quis dederit, deinde furere coeperit et consumpta sit ea pecunia, condictionem furioso. adquiri.

13. ULPIANUS libro XXVI ad edictum.

Nam et si fur nummos tibi credendi animo dedit, accipientis non facit, sed consumptis eis nascitur condictio. Unde Papini- 1 anus libro octauo quaestionum ait: si alienos nummos tibi mutuos dedi, non ante mihi teneris, quam eos consumpseris. quod si per partes eos consumpseris, an per partes tibi condicam, quaerit: et ait condicturum, si admonitus alienos nummos fuisse ideo per partem condico, quia nondum totos consumptos compereram. seruus communis decem crediderit, puto, siue administratio seruo concessa est siue non, et consumantur nummi, quinum competere actionem: nam et si communes tibi nummos credidero centum, posse me quinquaginta condicere libro octauo quaestionum Papinianus scribit, etiamsi singula corpora communia fuerint1.

14. IDEM libro XXIX ad edictum.

Si filius familias contra senatus consultum mutuatus pecuniam soluerit, patri nummos uindicanti nulla exceptio obicietur: sed si fuerint consumpti a creditore nummi, Marcellus ait cessare condictionem, quoniam totiens condictio datur, quotiens ex ea causa numerati sunt ex qua actio esse potuisset, si dominium ad accipientem transisset: in proposito autem non esset. denique per errorem soluti contra senatus consultum crediti magis est cessare repetitionem.

15. IDEM libro XXXI ad edictum.

Singularia quaedam recepta sunt circa pecuniam creditam. nam si tibi debitorem meum iussero dare pecuniam, obligaris mihi, quamuis meos nummos non acceperis. quod igitur in duabus personis recipitur, hoc et in eadem persona recipiendum est, ut, cum ex causa mandati pecuniam mihi debeas, et conuenerit ut crediti nomine eam retineas, uideatur mihi data pecunia et a me ad te profecta2.

16. PAULUS libro XXXII ad edictum.

Si socius propriam pecuniam mutuam dedit, omnimodo creditam pecuniam facit, licet ceteri dissenserint: quod si communem numerauit, non alias creditam efficit, nisi ceteri quoque consentiant, quia suae partis tantum alienationem habuit.