Page images
PDF
EPUB

borum comprehensio terminatur; in quo non modo defici, sed 9 etiam laborare turpe est. Tum fuit Lysias, ipse quidem in causis 35 forensibus non versatus, sed egregie subtilis scriptor atque elegans, quem iam prope audeas oratorem perfectum dicere. Nam plane quidem perfectum et cui nihil admodum desit Demosthenem facile dixeris. Nihil acute inveniri potuit in eis causis quas scripsit, nihil ut ita dicam subdole, nihil versute, quod ille non viderit; nihil subtiliter dici, nihil presse, nihil enucleate, quo fieri possit aliquid limatius; nihil contra grande, nihil incitatum, nihil ornatum vel verborum gravitate vel sententiarum, quo 36 quicquam esse elatius. Huic Hyperides proxumus et Aeschines fuit et Lycurgus et Dinarchus et is, cuius nulla exstant scripta, Demades aliique plures. Haec enim aetas effudit hanc copiam; et, ut opinio mea fert, sucus ille et sanguis incorruptus usque ad hanc aetatem oratorum fuit, in qua naturalis inesset, non fucatus 37 nitor. Phalereus enim successit eis senibus adulescens, eruditissumus ille quidem horum omnium, sed non tam armis institutus quam palaestra; itaque delectabat magis Athenienses quam in

comprehensio. 96. 140. 162. 274. 327. or. 61. 204: in circuitu illo, quem Graeci neqíodov, nos tum ambitum tum circuitum tum comprehensionem aut continuationem aut circumscriptionem dicimus.

35. Lysias, geb. Ol. 80, 2 (459), starb Ol. 100, 2 (379). Vgl. 48. 63 f.

Demosthenes, geb. 01. 98, 4 (385), starb Ol. 114, 3 (321).

nihil. Bemerkenswerth ist die Fülle und Feinheit in der Wahl der Ausdrücke.

subdole, kein ganz edler Ausdruck. Dion. Hal. de Isaeo 4: ¿uoi γοῦν οἱ μὲν Ισαίου τε καὶ Δημοσθένους λόγοι καὶ περὶ ἀληθείας ὕποπτοι δοκοῦσιν εἶναι τῆς πολλῆς ἐπιτεχνήσεως ἕνεκα.

verborum gravitate. 221. 265. 36. Sämmtliche Redner sind Demosthenes Zeitgenossen.

nulla scripta. Ein längeres Fragment unter dem Namen des Demades ist auf uns gekommen.

copiam. Quint. X, 1, 76: sequitur oratorum ingens manus, cum decem simul Athenis una aetas tu

lerit. Dieser Kanon der zehn attischen Redner scheint in den Rhetorenschulen in Rom bald nach Cicero festgestellt zu sein.

sucus et sanguis. ad Att. IV, 16, 10: amisimus omnem non modo sucum ac sanguinem, sed etiam colorem et speciem pristinae civitatis. 68. 283. Sehr häufig wird die Beredsamkeit als Person und mit einem Körper versehen dargestellt und dieser Vergleich nach den verschiedensten Seiten gewandt. Vgl. 64.

in qua ist nicht genau gesprochen, denn man kann der aetas keinen fucatus nitor zuschreiben; Cicero hat den allgemeinen Begriff im Sinne, der in aetas oratorum liegt.

37. Demetrius aus Phaleron, auch sonst schlechthin Phalereus genannt (orat. 26, 94), Peripatetiker und Redner, verwaltete unter Cassander Ol. 115, 4-118, 2 (317307) Athen, wurde vertrieben und starb 01. 124, 2 (283) in Oberägypten. 285.

pal. So sind palaestra und forum gegenübergestellt de orat. I, 18, 81. or. 13, 42.

flammabat. Processerat enim in solem et pulverem, non ut e militari tabernaculo, sed ut e Theophrasti doctissumi hominis umbraculis. Hic primus inflexit orationem et eam mollem tene- 38 ramque reddidit et suavis, sicut fuit, videri maluit quam gravis, sed suavitate ea, qua perfunderet animos, non qua perfringeret, tantum ut memoriam concinnitatis suae, non, quemadmodum de Pericle scripsit Eupolis, cum delectatione aculeos etiam relinqueret in animis eorum, a quibus esset auditus.

Videsne igitur, vel in ea ipsa urbe, in qua et nata et alta sit 10 eloquentia, quam ea sero prodierit in lucem? Si quidem ante So- 39 lonis aetatem et Pisistrati de nullo ut diserto memoriae proditum est. At hi quidem, ut populi Romani aetas est, senes, ut Atheniensium saecla numerantur, adulescentes debent videri; nam etsi Servio Tullio regnante viguerunt, tamen multo diutius Athenae tum erant quam est Roma ad hodiernum diem. Nec tamen dubito, quin habuerit vim magnam semper oratio. Neque enim iam 40 Troicis temporibus tantum laudis in dicendo Ulixi tribuisset Ho

solem. 32. Dagegen heisst es von ihm de legg. III, 6, 14: a Theophrasto Demetrius ille Phalereus mirabiliter doctrinam ex umbraculis eruditorum otioque non modo in solem atque in pulverem, sed in ipsum discrimen aciemque produxit, weil er selbst an der Spitze des Staates stand.

Theophrastus hat sich viel mit der Theorie der Beredsamkeit beschäftigt und eine Reihe von Schriften darüber verfasst.

38. inflexit, 'schwächen', weil nur das Weiche, Nachgiebige sich biegen lässt. In demselben Sinne sagt Quintilian (X, 1, 80) von Demetrius: primus inclinasse eloquentiam di

citur.

perfundere, 'durchströmen' (188). perfringere bezeichnet das Eindringen ins lunere, so dass meistens ein Widerstand zu besiegen ist. orat. 27, 97: oratio modo perfringit modo irrepit in sensus. Dass auch die suavitas nicht ohne Kraft gedacht werden könne, zeigt 44.

tantum ut. p. Flac. 28, 66: summissa voce agam, tantum ut iudices audiant.

Eupolis hatte in der Komödie Anuo von Perikles gesagt (fr. 6, 94):

Κράτιστος οὗτος ἐγένετ ̓ ἀν

θρώπων λέγειν· ὁπότε παρέλθοι δ ̓, ὥσπερ ἀγαθοὶ δρομῆς ἐκ δέκα ποδῶν ᾔρει λέγων τοὺς ῥήτορας.

Β. ταχὺν λέγεις μέν, πρὸς δέ γ'
αὐτοῦ τῷ τάχει

Πειθώ τις ἐπεκάθιζεν ἐπὶ
τοῖς χείλεσιν.

οὕτως ἐκήλει, καὶ μόνος τῶν ῥητόρων

τὸ κέντρον ἐγκατέλειπε τοῖς ἀκροωμένοις .

39. prodierit. Cicero mag an eine Jungfrau gedacht haben. 330.

Servio Tullio regnante 176-219 (578-535) Ol. 50, 3-61, 2.

40. Homerus Il. г, 221 ff.
ἀλλ ̓ ὅτε δὴ δ ̓ ὄπα τε μεγάλην
ἐκ στήθεος ἵει,
καὶ ἔπεα νιφάδεσσιν ἐοικότα
χειμερίησιν,

οὐκ ἂν ἔπειτ' Οδυσήν γ ̓ ἐρίσ
σειε βροτὸς ἄλλος.
τοῖσι δὲ Νέστωρ;

II. A, 247 ff.:

merus et Nestori, quorum alterum vim habere voluit, alterum suavitatem, nisi iam tum esset honos eloquentiae; neque ipse poeta hic tam ornatus in dicendo ac plane orator fuisset. Cuius etsi incerta sunt tempora, tamen annis multis fuit ante Romulum; si quidem non infra Lycurgum fuit, a quo est disci41 plina Lacedaemoniorum astricta legibus. Sed studium eius generis maiorque vis agnoscitur in Pisistrato demum. Hunc proxumo saeclo Themistocles insecutus est, ut apud nos, perantiquus, ut apud Athenienses, non ita sane vetus. Fuit enim regnante iam Graeca, nostra autem civitate non ita pridem dominatu regio liberata. Nam bellum Volscorum illud gravissumum, cui Coriolanus exul interfuit, eodem fere tempore quo Persarum bellum fuit 42 similisque fortuna clarorum virorum; si quidem uterque, cum civis egregius fuisset, populi ingrati pulsus iniuria se ad hostes contulit conatumque iracundiae suae morte sedavit. Nam etsi aliter apud te est, Attice, de Coriolano, concede tamen ut huic 11 generi mortis potius assentiar. At ille ridens, tuo vero, inquit, arbitratu; quoniam quidem concessum est rhetoribus ementiri in historiis, ut aliquid dicere possint argutius. Ut enim tu nunc de Coriolano, sic Clitarchus, sic Stratocles de Themistocle finxit.

ἡδυεπὴς ἀνόρουσε, λιγὺς Πυ

λίων αγορητής,
τοῦ καὶ ἀπὸ γλώσσης μέλιτος
γλυκίων δέεν αὐδή.

esset. 238. plane. 221. 250.

tempora. de rep. II, 10, 18: Homerum autem, qui minumum dicunt, Lycurgi aetati triginta annis anteponunt fere; ex quo intellegi potest, permultis annis ante Homerum fuisse quam Romulum.

41. regnante, von der Hegemonie, zu welcher Athen durch die Perserkriege gelangte.

bellum von 265 (489) an; Schlacht bei Marathon Ol. 72, 3, (490).

Die Sage von Coriolanus ist in später, ausgeschmückter Darstellung auf uns gekommen, welche den historischen Gehalt nur schwach noch durchschimmern lässt. Auf ähnliche Weise hatte man auch den Tod des Themistocles rhetorisch aufgeputzt. Absichtlich zieht Cicero zwischen beiden die Parallele, um

sich von Atticus über das Unhistorische belehren zu lassen, der in seinem annalis die geschichtliche Wahrheit rücksichtlich des Coriolanus geltend gemacht hatte. Ohne Zweifel hatte er eine bestimmte Veranlassung zu dieser Abschweifung; vielleicht hatte er in einer seiner Schriften, etwa de re publica, ausführlicher die gewöhnliche Sage dargestellt, der er auch sonst folgt. Wie wenig streng Cicero es mit historischer Untersuchung und geschichtlicher Wahrheit nimmt, tritt auch im Scherz hervor.

42. Clitarchus, Zeitgenosse Alexanders d. Gr., schrieb in schwülstiger, rhetorisch übertreibender Weise dessen Geschichte.

Stratocles, ein übel berüchtigter Redner in Athen, Zeitgenosse Alexanders.

finxit, de div. I, 39, 84: hac ratione et Chrysippus et Diogenes et Antipater utitur.

Nam quem Thucydides, qui et Atheniensis erat et summo loco 43 natus summusque vir et paulo aetate posterior, tantum morbo mortuum scripsit et in Attica clam humatum, addidit fuisse suspicionem veneno sibi conscivisse mortem: hunc isti aiunt, cum taurum immolavisset, excepisse sanguinem patera et eo poto mortuum concidisse. Hanc enim mortem rhetorice et tragice ornare potuerunt, illa mors vulgaris nullam praebebat materiem ad ornatum. Quare quoniam tibi ita quadrat, omnia fuisse Themistocli paria et Coriolano, pateram quoque a me sumas licet, praebebo etiam hostiam, ut Coriolanus sit plane alter Themistocles. Sit sane, inquam, ut lubet de isto ; et ego cautius post- 44 hac historiam attingam te audiente, quem rerum Romanarum auctorem laudare possum religiosissumum. Sed tum fere Pericles, Xanthippi filius, de quo ante dixi, primus adhibuit doctrinam; quae quamquam tum nulla erat dicendi, tamen ab Anaxagora physico eruditus exercitationem mentis a reconditis abstrusisque rebus ad causas forenses populares que facile traduxerat. Huius suavitate maxume hilaratae sunt Athenae, huius ubertatem et copiam admiratae, eiusdem vim dicendi terroremque timuerunt. Haec igitur aetas prima Athenis oratorem prope perfectum 12 tulit. Nec enim in constituentibus rem publicam nec in bella rentibus nec in impeditis ac regum dominatione devinctis nasci cupiditas dicendi solet. Pacis est comes otique socia et iam bene 46 constitutae civitatis quasi alumna quaedam eloquentia. Itaque ait

43. Thucydides I, 138: νοσήσας δὲ τελευτᾷ τὸν βίον· λέγουσι δέ τινες καὶ ἑκούσιον φαρμάκῳ ἀποθανεῖν αὐτόν. τὰ δὲ ὀστᾶ φασι κομισθῆναι αὐτοῦ οἱ προσήκοντες οἴκαδε κελεύσαντος ἐκείνου καὶ τεθῆναι κρύφα Αθηναίων ἐν τῇ Αττικῇ.

sanguinem. Die Sage finden wir bereits bei Aristophanes erwähnt, eqq. 83 f. :

βέλτιστον ἡμῖν αἷμα ταύρειον

πιεῖν

ὁ Θεμιστοκλέους γὰρ θάνατος
αἱρετώτερος.

Stierblut als ein schnell tödtendes
Gift wird oft bei den Alten genannt.
44. sed nimmt die unterbrochue
Rede wieder auf. 41.

Anaxagoras von Clazomenae,

ge

Lehrer und vertrauter Freund des Pericles, wurde von dessen politischen Gegnern als άeos angeklagt und mit Mühe gerettet; er starb wenige Jahre darauf hoch bejahrt in Lampsacus Ol. 79, 3 (462). Plato Phaedr. p. 270 Α : προσπεσὼν γάρ, οἶμαι, τοιούτῳ ὄντι Αναξαγόρα, μετεωρολογίας ἐμπλησθεὶς καὶ ἐπὶ φύσιν τοῦ τε καὶ ἀνοίας ἀφικόμενος, ὧν δὴ πέρι τὸν πολὺν λόγον ἐποιεῖτο Αναξαγόρας, ἐντεῦθεν εἵλκυσεν ἐπὶ τὴν τῶν λόγων τέχνην τὸ πρόσφορον αὐτῇ.

terrorem. 268. Thuc. II, 65: ὁπότε γοῦν αἴσθοιτό τι αὐτοὺς παρὰ καιρὸν ὕβρει θαρσοῦντας, λέγων κατέπλησσεν ἐπὶ τὸ φοβεῖ σθαι, καὶ δεδιότας αὖ αλόγως ἀντικαθίστη πάλιν ἐπὶ τὸ θαρσεῖν. Aristoph. Acharn. 350f.:

45

Aristoteles, cum sublatis in Sicilia tyrannis res privatae longo intervallo iudiciis repeterentur, tum primum, quod esset acuta illa gens, e controversia natam artem et praecepta Siculos Coracem et Tisiam conscripsisse, nam antea neminem solitum via nec

arte, sed accurate tamen et descripte plerosque dicere; scriptasque fuisse et paratas a Protagora rerum illustrium disputationes, 47 quae nunc communes appellantur loci; quod idem fecisse Gorgiam, quem singularum rerum laudes vituperationesque conscripsisse, quod iudicaret hoc oratoris esse maxume proprium rem augere posse laudando vituperandoque rursus affligere; huic

ἐντεῦθεν ὀργῇ Περικλέης ού

Ολύμπιος ἤστραπτεν, ἐβρόντα, ξυνεκύκα τὴν Ἑλλάδα.

46. Aristoteles in der Tεxvõv συναγωγή, welche als eine Ergänzung seiner Rhetorik die Geschichte der Beredsamkeit darstellte.

tyrannis. Thrasydäus wurde von den Agrigentinern vertrieben Ol. 77, 1 (472), Thrasybulus von den Syracusanern Ol. 78, 3 (466).

res repetere, seine Ansprüche geltend machen auf friedlichem Wege, was jeder Kriegserklärung vorausgehen musste, wo dieser Ausdruck technisch ist; de off. I, 11, 36: nullum bellum esse iustum, nisi quod rebus repetitis geratur. Hier ist diese Wendung gebraucht, weil unter den Tyrannen Gewalt vor Recht ging.

acuta. Quint. VI, 3, 41: Siculi, ut sunt lascivi et dicaces. Cic. Verr. IV, 43, 95: numquam tam male est Siculis, quin aliquid facete et commode dicant. III, 8, 20: ita acute, ut Siculum scripsisse appareat. tusc. I, 8, 15: Epicharmi, acuti nec insulsi hominis, ut Siculi, sententiam sequi. Mit diesem scharfen Witz ist die Neigung zum Necken und Streiten verbunden, wie sie auch in der bukolischen Poesie hervortritt, welche in Sicilien heimisch ist.

Corax, Lehrer des Tisias, soll nach dem Sturz des Thrasybulus in Syracus anfangs den Staat geleitet,

dann eine Schule der Beredsamkeit eröffnet und zuerst eine tέyvn verfasst haben; Tisias sein Schüler, lehrte ebenfalls die Beredsamkeit, zuerst in Syracus, dann in Thurii und Athen; er galt für den Lehrer des Lysias und Isocrates.

descripte. de inv. I, 30, 49: in praesentia partes argumentandi confuse et permixte dispersimus, post descripte et electe in genus quodque causae quid cuique conveniat, ex hac copia digeremus. plerosque 'sehr viele'. 58. 133. illustr. 65.

quae ist auffallend für qui.

comm. loci. orat. 36, 126: qui loci communes appellati sunt eo, quod videntur multarum idem esse causarum, sed proprii singularum esse debent. de inv. II, 15, 48: haec ergo argumenta, quae transferri in multas causas possunt, locos communes nominamus.

47. laudes vit. eine gewöhnliche rhetorische Uebung, oft an den geringfügigsten Gegenständen angestellt.

augere. Plato Phaedr. p. 267 A: Τισίαν δὲ Γοργίαν τε ἐάσομεν εὕ δειν, οἳ τά τε σμικρὰ μεγάλα καὶ τὰ μεγάλα σμικρὰ φαίνεσθαι ποιοῦσι διὰ ῥώμην λόγου. Isocr. paneg. 8: ἐπειδὴ δ ̓ οἱ λόγοι τοιαύτὴν ἔχουσι τὴν φύσιν, ὥστ ̓ οἷον εἶναι τά τε μεγάλα ταπεινὰ ποιῆσαι καὶ τοῖς μικροῖς μέγεθος περιθεῖναι.

T

« PreviousContinue »