Page images
PDF
EPUB

les intéressés, agnats et gentils, mais par l'ensemble du peuple '.

Pour le citoyen sous les armes, l'assemblée nationale était l'armée rangée en bataille; il testait avant le combat, in procinctu2.

On ignore le détail de ces deux testaments, qui sont antérieurs, sans doute, à la loi des Douze Tables 3.

2. Un moment vint où leur insuffisance, surtout en cas de mort prompte et prématurée, fit adopter un troisième mode, per aes et libram, par cuivre et balance.

C'était une mancipation du patrimoine, opérée comme les mancipations ordinaires, par vente simulée, en présence d'au moins cinq citoyens et d'un porte

1 L'analogie historique est favorable à l'adrogation, intermédiaire naturel entre la famille et l'hérédité testamentaire. Les opinions sont très partagées sur ce point, ainsi que sur le rôle du peuple dans l'assemblée des curies. Le plus vraisemblable, c'est que le peuple était législateur. Voyez, notamment, JHERING, Esprit du droit romain I, § 11 b. (§ 13, p. 147-150, dans la traduction de M. de Meulenaere.) — AuluGelle V, 19. 8: Adrogatio autem dicta, quia genus hoc in alienam familiam transitus per populi rogationem fit. 9. Ejus rogationis verba sunt hæc Velitis jubeatis uti L. Valerius L. Titio tam jure legeque filius siet, quam si ex eo patre matreque familias ejus natus esset, utique ei vitæ necisque in eum potestas siet, uti patri endo filio est. Hæc ita uti dixi, ita vos Quirites rogo.

2 Ce testament est-il une loi centuriate? L'analogie du testament calatis comitiis porte à l'affirmative.

3 L'antiquité du testament romain, que les Douze Tables ont sanctionné, est attestée par diverses traditions ou légendes. Légende d'Acca Larentia Aulu-Gelle VII, 7. Macrobe I, 10. Testament de Démarate : Tite-Live I, 34. Aristodème héritier des Tarquins Tite-Live II, 4. Plutarque, Romulus 5, Coriolan 9, Publicola.

:

balance. Le mancipant demandait à l'acheteur de réaliser, quand lui, mancipant, serait mort, les legs et autres dispositions secondaires.

L'acheteur, familiæ emtor, acquérait par la mancipation le même droit qu'avait l'héritier secundum legem publicam, c'est-à-dire l'héritier nommé en comices ou in procinctu; pas plus que celui-ci, il ne pouvait exiger la délivrance avant la mort du testateur, lequel d'ailleurs avait toujours la faculté de révoquer *.

On ignore quand fut introduit ce troisième testament; il peut être antérieur aux Douze Tables, comme la mancipation.

3. La loi proclamait le principe: QUUM NEXUM FACIET

MANCIPIUMQUE, UTI LINGUA NUNCUPASSIT, ITA JUS ESTO.

La jurisprudence a développé la mancipation du patrimoine de manière à en faire le véritable testament romain, seul usité durant plusieurs siècles.

Afin de rendre possible l'institution d'un absent, on permit de prendre pour familiæ emtor un tiers, que le testateur chargeait de transmettre le patrimoine à l'héritier.

Pour sauvegarder le secret des dispositions, on autorisa le remplacement de la déclaration orale par un écrit, que le testateur, après les formalités de la

Ici encore, les hypothèses abondent. Rien n'est certain. On peut se demander si l'achat a toujours été de pure forme; si la mancipation n'était pas une convention successoire ou quelque chose qui y ressemblait assez (supra § 4); quel droit avait l'acheteur tant que vivait le mancipant; comment celui-ci pouvait révoquer, etc.?

mancipation, montrait fermé au familiæ emtor, au porte-balance et aux témoins, en affirmant que cet écrit contenait sa dernière volonté et en les invitant à en témoigner après sa mort. Ces diverses personnes apposaient à l'extérieur de l'écrit leur cachet et leur signature. Il n'était pas besoin du cachet ni de la signature du testateur, non plus que de la date.

Peu importait que le testateur eût écrit de sa propre main ou fait écrire par un autre 5. Mais un sénatusconsulte Libonien, de l'an 16, complété et développé par un édit de Claude, par d'autres sénatus-consultes et par la jurisprudence, a frappé de nullité toute disposition, institution ou legs, faite en faveur de la personne qui écrit le testament (testamentarius), à moins que ce ne fût l'unique héritier ab intestat ou que le testateur ne confirmât la disposition expressément.

La mancipation resta toujours l'essentiel, la solennité constitutive du testament. Les tablettes, sans la mancipation, n'étaient d'aucune valeur ni d'aucun effet quelconque.

Tel était encore, à l'époque des jurisconsultes classiques, le testament par écrit, ordinaire et régulier, du droit civil.

L'ancien testament oral, testamentum nuncupativum, ne fut pas supprimé; il est resté en usage jusqu'à Théodose II 6.

5 L'écrivain pouvait être n'importe qui. On l'appelait testamentarius.

6 Infra, § 11.

Tit. J. De testamentis ordinandis II, 10. Tit. D. Qui testamenta facere possunt et quemadmodum testamenta fiant XXVIII, 1. Tit. C. De testamentis et quemadmodum testamenta ordinentur VI, 23. Tit. D. De lege Cornelia de falsis et de Senatusconsulto Liboniano XLVIII, 10. Tit. C. De his qui sibi adscribunt in testamento IX, 23.

Ulpien, L. 130 De V, S. L, 16: Supra, § 4.

Modestin, L. 1 Qui testamenta XXVIII, 1 : Testamentum est voluntatis nostræ justa sententia de eo, quod quis post mortem suam fieri velit.

Aulu-Gelle, XV, 27, 3: Iisdem comitiis quæ calata appellari diximus, et sacrorum detestatio et testamenta fieri solebant. Tria enim genera testamentorum fuisse accepimus : unum, quod calatis comitiis in populi contione fieret; alterum in procinctu, cum viri ad prælium faciendum in aciem vocabantur; tertium per familiæ mancipationem, cui aes et libra adhiberetur.

Gaius II, 101: Testamentorum autem genera initio duo fuerunt. Nam aut calatis comitiis testamentum faciebant, quæ comitia bis in anno testamentis faciendis destinata erant, aut in procinctu, id est, quum belli causa arma sumebant; procinctus est enim expeditus et armatus exercitus; alterum itaque in pace et in otio faciebant, alterum in prælium exituri. 102. Accessit deinde tertium genus testamenti, quod per aes et libram agitur. Qui neque calatis comitiis neque in procinctu testamentum fecerat, is, si subita morte urguebatur, amico familiam suam, id est patrimonium suum mancipio dabat, eumque rogabat, quid cuique post mortem suam dare vellet; quod testamentum. dicitur per aes et libram; scilicet quia per mancipationem peragitur. 103. Sed illa quidem duo genera testamentorum in desuetudinem abierunt; hoc vero solum, quod per aes et libram fit, in usu retentum est. Sane nunc aliter ordinatur, quam olim solebat; namque olim familiæ emtor, id est, qui a testatore familiam accipiebat mancipio, heredis locum obtinebat, et ob id ei mandabat testator, quid cuique post mortem suam dari vellet; nunc vero alius heres testa

mento instituitur, a quo etiam legata relinquantur, alius dicis gratia propter veteris juris imitationem, familiæ emtor adhibetur. 104. Eaque res ita agitur : Qui facit, adhibitis sicut in ceteris mancipationibus quinque testibus civibus Romanis puberibus et libripende, postquam tabulas testamenti scripserit, mancipat alicui dicis gratia familiam suam, in qua re his verbis familiæ emtor utitur : FAMILIAM PECU

NIAMQUE TUAM ENDO MANDATELA TUTELA CUSTODELAQUE MEA QUO TU JURE TESTAMENTUM FACERE POSSIS SECUNDUM

LEGEM PUBLICAM HOC ERE, et ut quidam adjiciunt ÆNEAQUE LIBRA, ESTO MIHI EMTA. Deinde ære percutit libram, idque æs dat testatori, velut pretii loco, deinde testator tabulas testamenti tenens ita dicit: HÆC ITA UT IN HIS TABULIS CERISQUE SCRIPTA SUNT, ITA DO, ITA LEGO, ITA TESTOR, ITAQUE VOS, QUIRITES, TESTIMONIUM MIHI PERHIBITOTE; et hoc dicitur nuncupatio: nuncupare est enim palam nominare; et sane, quæ testator specialiter in tabulis testamenti scripserit, ea videtur generali sermone nominare atque confirmare.

Festus, Endo procinctu, in procinctu: significat autem cum ex castris in prælium exitum est, procinctos, quasi præcinctos atque expeditos; nam apud antiquos togis incincti pugnitasse dicuntur.

§ 1 J. De testamentis ordinandis. Théophile, trad. Reitz, sur ce texte : Et illud calatis comitiis tempore pacis fiebat, bis in anno hunc in modum præco totam circumibat urbem convocans omnisque populus concurrebat, et qui volebat, teste populo testabatur. Dictum autem est calatis comitiis inde: nam calare est vocare, comitia vero congregatio cum ergo vocati convenirent, vocatum est calatis comitiis. At procinctum fiebat, quando exituri erant in bellum, nomen accipiens ex habitu, quem habentes testabantur. Procinctus enim dicitur instructus et ad prælium paratus. Nam quia incerta erat spes reditus, prius testati, ita ruebant in bellum.

Atque ipsum per æs et libram paullatim spretum fuit. Quoniam enim familiæ emtor idem erat ac heres, et inde

« PreviousContinue »