11. Proprietarius eum seruum, cuius ususfructus ad alium pertinet, non potest uindicta manumittere, obstante usufructu; et si manumiserit eum uindicta, faciet seruum sine domino. sed Latinum (inter amicos manumittendo facere potest, tum scilicet, cum ususfructus non mutata interim uoluntate finitus erit).

50

12. Peregrinus manumissor seruum non potest 'ad Latinitatem perducere,1 quia lex Iunia, quae Latinorum genus introduxit, non pertinet ad peregrinos, sicut et Octauenus probat. Praetor '(tamen uel proconsul)2 non permittet manumissum seruire, nisi aliter lege peregrina caueatur.

13. Minor uiginti annorum manumittere neque uindicta potest neque testamento, itaque nec Latinum facere potest; tantum enim apud consilium potest manumittere seruum suum causa probata.

14. Is autem, qui manumittitur inter amicos, quotcumque est annorum, Latinus fit, et tantum ei hoc prodest 'triginta annorum aetas, ut postea iterum possit uindicta uel testamento manumitti et ciuis Romanus fieri.

3

15. Mulier sine tutoris auctoritate non potest '(inter amicos manumittere), nisi ius liberorum habeat. tunc enim

reponendum est ante xoáμedα. Cf. similem Scaevolae locum L. 93. S. 3. D. de solut. (46, 3) et L. 6. S. 2. D. quib. mod. pign. solv. (20, 6); de re Ulp. 1, 18. Paul. 4, 12. §. 1. 50) Tale quid supplendum. Non idem valet in manumissione vindicta (Ulp. 1, 19), quae expressa condicione vel die vitiatur (de tacita vid. L. 15. D. de manum. 40, 1) et in qua ius et initium, non voluntas spectatur. De testamentaria manumissione ICtus h. 1. non agit; idcirco puto, quoniam ea longiorem tractatum habebat; in ea enim, ut condiciones taceam, aetas servi spectatur. Nam minor xxx annorum testamento manumissus Latinus fit ideoque etiam a proprietario recte sic manumittitur; secus in maiore xxx annorum, nisi et hunc testator Latinum tantum facere voluerit. Cf. L. 15. cit. 1) προς λατινον (potius Λάτιον) αγειν = ad latinum perducere V. éœμαιnov ποιῆσαι Latinum facere S. Lachm. Sed haec facilior lectio ex glossa videtur enata. 2) Supplevi; proconsulis enim quam maxime hic mentio erat facienda. 3) τη ελευθερια Γ. ἐλευθερία 5. libertas S. edd. Sed corruptum illud est ex l'étŵv ýλinía. Cf. S. 17. hoc ei procedit manumissione Lachm. 4) Edd. minus recte om. inter amicos.

'(uel) 55 uindicta sine tutore '(auctore)" potest manumittere. unde si mulier absens liberum esse iusserit, quae ius liberorum non habeat, quaesitum est, 'an Latinum faciat tutore eius auctoritatem accommodante eo tempore, quo epistola scribitur seruo a domina? Iulianus negat; existimat enim, eo tempore debere auctoritatem praestari, quo peragitur manumissio; tunc autem peragi intellegi, cum seruus cognouerit dominae uoluntatem. Sed Neratius Priscus probat, libertatem seruo competere; sufficere enim, quando epistola scribitur, adhiberi auctoritatem tutoris. cuius sententia et constitutione 'principali confirmata est. 16. 'Generaliter 60

8

seruum pigneri datum ciuem Romanum facere debitor non potest, 'si forte soluendo non sit.1 obstat enim libertati lex Aelia Sentia, quae prohibet seruum creditorum (fraudandorum) causa manumissum ciuem Romanum fieri. sed Latinum '(facere) potest.

2

17. Qui censu manumittitur, si triginta annos habeat, ciuitatem Romanam 'apiscitur.3 sed debet hic seruus ex iure Quiritium manumissoris esse, ut ciuis Romanus fiat.

17. 'Quando Romae census agitur, solet post censum lu

matur.

55) Supplevi; omissum ob sequens u-indicta. 6) Supplevi. 7) Post εξητηται V. habet τουτο η = hoc an. Scilicet του-τon remansit vel factum est ex -vov noin, εilateɩ- vero periit propter similitudinem antecedentis -nτntal. Sic Lachmanni coniectura confir8) voεital V. S. pro voεióval, ut vidit Schilling. Antea cum Cuiac. pro enim scripsi autem. 9) Librarii αὐτοκρατορικῇ verterunt imperatoria. 60) ει π si V. quod omisit S. neglexerunt edd. Sed superest illud ɛɩ, ut puto, ex ev yέv-EL in genere (rerum v. gr. omnium, quas quis habeat, vel invectorum et illatorum), generaliter. Specialiter enim obligatum servum a debitore, nec si solvendo sit, quocunque modo manumitti posse constal. 1) Extos ει μη προς απόδοσιν η - = nisi forte ad credendum sit V. ἐκτὸς εἰ μὴ οὐ πρὸς ἀπόδοσιν = nisi si soluendum non sit S. nisi si forte Soluendo sit Lachm. Sed plerumque debitores solvendo sunt. 2) nai et V. S. habent ad insequentis Si initium tractum, ubi molestum est. Mihi superesse videtur ex ñoιɛïv dúvα-tal. Latinum vero debitor facit statim; neque enim fraudare videtur creditores, qui retento iure Quiritium manumittens, facit, ut servus diligentius sibi quaerat, unde creditoribus satisfieri possit. Cf. Gai. 2, 153. 3) κτᾶται V.5. = possidet V. pascitur S. = potitur Lachm.

=

strum condi: est autem lustrum quinquennale tempus, quo Roma lustratur. Magna' uero 5 dissensio est inter prudentes, '(quae in censu aguntur), 6 utrum eo tempore uires accipiant omnia, quo census '(eorum agitur), an eo tempore, quo lustrum conditur. sunt enim, qui existimant, non alias uires accipere quae in censu aguntur, nisi haec dies sequatur, qua lustrum conditur; 'alii uero probant, censum descendere ad diem lustri, non lustrum 'recurrere ad diem census. Quod ideo quaesitum est, quia '(si) 70 omnia, quae in censu aguntur, lustro 'demum confirmantur, 1 (etiam censu manumissis lustro demum condito libertas competitura est.) 70

9

8

17b. Sed in urbe Roma tantum censum agi notum est; in prouinciis autem magis professionibus utuntur.

64) V. qui haec bis continet: αποτιμησις δε επιρωμης αγεσται ϊωθεν η αποτιμησις καθαρμωκτίζεται census autem 'inroma (secundum: apud romam), agi solet uel census lustro conditur. At S.: τίμησις μέντοι ἐπὶ ῥώμης ατήθαις εἴωθεν. τίμησις μέντοι καθαρμῷ κτίζεται census tamen Romae agi solet. In census autem lustro conditur. Graeca igitur sic restituenda sunt; ôxótɛ (quod periit propter ἀποτιμησις) ἀποτίμησις ἐπὶ Ῥώμης ἄγεται, εἴωθεν μετὰ (quod abiit in postpositum illud μέντοι) τὴν ἀποτίμησιν κάθαρμος κτίζεσθαι. Εt sic convenit his, id quod in fine dicitur: Sed in urbe Roma etc. 5) μévtoi V.S. autem V. Lachm. = tamen S. 6) Haec verba, omissa quia paullo post recurrunt, necessario supplenda erant. 7) Edd. tantum agitur supplent. 8) ὑπολαμβάνουσιν γὰρ = existimant enim V. S. Sed haec a librario profecta sunt, qui male interpretans ea, quae nunc sequun tur, iis eandem illam sententiam, ex qua census lustro confirmatur, verbis tantum mutatis, iterum referri putavit, quamobrem S. priorem illam sententiam (sunt enim qui existimant. . . . lustrum conditur) tanquam glossema omnino omisit. Hoc enim errore eo perductus est, ut praemissa diversae sententiae verba sic, quasi ea prior esset, mutaret. 9) De Lachm. cj. natato̟éxɛiv decurrere V. S. Sententia est, lustrum sequi tantum censum, non ita, ut eum confirmet, ad eum referri. 70) Supplevi; nam huiusmodi quid excidisse ut ponamus, totius loci ratio facit. 1) Ante versum C 16xνQoπolovvTaι confirmantur V. Suspicor, demum aliquando pro decimum acceptum, idque X notatum, deinde casu IX corruptum, hoc modo Graece redditum esse.

AEMILII PAPINIANI

EX LIB. I. RESPONSORVM SVB TITVLO DE PACTIS.

1

Inter uirum et uxorem pacta non solum uerbis 'sed et 2 uoluntate contrahentium constituuntur, 3 ut neuter coniugum locupletior fiat.

1) Hoc fragmentum ex lege Rom. Visigothorum, ubi finem facit novissime editum est a Boeckingio in edit. Ulp. fragm. Lips. 1855, p. 175. et ab Haenelio in L. Rom. Visigoth. p. 452. Inscriptio pro lubitu librariorum et editorum admodum variatur; attamen omnes hoc ex Papiniani lib. 1. resp. sub titulo de pactis inter uirum et uxorem' petitum significant. Ex quibus verbis postrema, aperte ex initio ipsius responsi perperam geminata omisimus. Papinianus enim cum responsa sua ad ordinem edicti perpetui disposuisset, habuit quidem libro I. eorum titulum de pactis (cf. Fr. Vat. 108.), ex quo etiam sumpta est L. 40. D. de pactis (2, 14). Titulus autem de pactis inter virum et uxorem quanquam ceterum non inauditus (Paul. S. R. 2, 22) ad pacta dotalia pertinuit, de quibus Papinianus, testante L. 26. D. de pact. dot. (23, 4), lib. quarto resp. egit. 2) set edd. sed ex unus Cd. 3) i. e. stipulatione non interveniente, ila valent, ut non modo exceptionem pariant, sed etiam aut rei uxoriae actioni inesse videantur aut actio in factum dari debeat. Cf. ex. gr. L. 9. L. 12 pr. §. 1. Z. 14—19. 21. 22. L. 26. §. 3. D. de pact. dot. (23, 4). Ex stipulatu vero actio nec ex huiusmodi pactis nascebatur, nisi subdita stipulatione. Paul. S. R. 2, 22. §. 2.

IVLIVS PAVLLVS.

DE IVLIO PAVLLO EIVSQVE SENTENTIARVM LIBRIS PRAE

MONITIO.

Iulius Paullus, non poeta ille temporibus Imp. Antonini Pii clarus (Gell. 5, 4. 16, 10. 19, 7.) sed ICtus, unde oriundus fuerit, plane est incertum. Patavinum fuisse, ex statua Patavii Iulio Paullo cuidam dicata, ut recentis aetatis inscriptionem taceam, nullo iure adstruitur. Fuit autem Domitii Ulpiani aequalis et per omnes fere honorum gradus consors. Primum fortasse advocationibus Romae occupatus (L. 78. §. 6. D. de leg. 3.), cum sub impp. Severo et Caracalla Aemilio Papiniano praefecto praetorio scrinium memoriae agens assedisset (Spartian. Pesc. Nig. 7.) et ipsis imperatoribus in consilio fuisset (Lamprid. Alex. 26. Spartian. Pesc. Nig. 7. L. 40. D. de reb. cred. 12, 1. L. 97. D. de acq. v. omitt. her. 29, 2. L. 38 pr. D. de minor. 4, 4. L. 50. D. de i. fisci 49, 14. L. 9. D. de decur. 50, 2), factus est ab Elagabalo vel, quod plerique maiore veri specie tradidere, ab Alexandro demum praefectus praetorio (Lamprid. 1. c.); Elagabalus enim eum relegasse vel deportasse, Alexander inter exordia imperii patriae reddidisse dicitur (Victor de Caes. 24). Praeterea nihil de eo constat, quam quod et antiquitas praedicavit velut Modestinus L. 13. §. 2. D. de excus. (27, 1), Gordianus L. 6. C. de nupt. (5, 4), Diocletianus L. 11. C. ad leg. Corn. de fals. (9, 22), Iustinianus const. Omnem reip. S. 5. et ipsa Paulli scripta, quae supersunt, testantur, eum inter summos iuris conditores fuisse, qui ingenii acumine et iurisprudentia nemini cesserit, scribendi vero ubertate etiam plerosque vicerit.

Inter libros eius vix alii maiorem apud posteros auctoritatem nacti sunt, quam 'Sententiarum ad filium libri 'quinque', similes illi quidem et fortasse aemuli Ulpiani Opinionibus, nisi quod hoc opus, cuius sex tantum libri priores, Sententiarum primo et alteri fere respondentes, Iustiniani aevum tulerant, multo prolixius videtur fuisse. utroque opere id egerunt auctores, ut edicti perpetui ordinem secuti potissimas iuris sententias, quae usu invaluerant, quasi

Ceterum