XIII. De caelibe orbo et solitario pa- XXVII De libertorum successioni

tre.

XIV. De poena legis Iuliae.

XV. De decimis.

bus [vel bonis]. *

XXVIII. De possessionibus dandis.
XXIX. De bonis libertorum.

$1. — Imperfecta lex est, veluti Cincia, quae supra certum modum donari ** prohibet, exceptis quibusdam cognatis, et si plus donatum sit, non rescindit. (§ 2.) Minus quam perfecta lex est quae vetat aliquid fieri, et si factum sit, non rescindit, sed poenam iniungit ei qui contra legem fecit: qualis est lex Furia testamentaria, quae plus quam mille assium legatum mortisve causa prohibet capere praeter exceptas personas, et adversus eum qui plus ceperit quadrupli poenam constituit.

§ 3. Lex aut rogatur, id est fertur: aut abrogatur, id est prior lex tol

*) vid. rubricam huius tituli infra. **) ita lacunam supplevit Cuiacius, probante etiam Savinio. Alio loco Cuiacius (Observ. XIX. 30.) haec proponit: Lex aut perfecta est, aut imperfecta, aut minus quam perfecta. Perfecta lex est, veluti Aelia Sentia, quae vetat aliquid fieri, et si factum sit, rescindit. Imperfecta lex est, veluti Cincia, quae supra certum modum donari proh. Schilling Animadv. I. ita fere Ulpianum scripsisse putat: Perfecta lex est quae vetat aliquid fieri, et si factum sit, rescindit, qualis est.. Imperfecta lex est, quae vetat aliquid fieri, et si factum sit, non rescindit, nec poenam iniungit ei qui contra legem fecit; qualis est lex Cincia, quae plus quam donari prohibet.

......

......

§§ 1-4. In folio Codicis Vaticani quod ante hunc articulum intercidisse videtur, definitiones iuris quaerere possis tales, quales Ulpianus initio Institutionum exhibuit (fr. 1. D. de iust. et iur.) Certe de divisione iuris scripti et non scripti egit. Eorum quae de iure scripto habuit nunc pars extat in § 1-3; de iure non scripto pauca verba exhibet § 4. Toti articulo igitur Cuiacianae edd. rubricam,,De legibus et moribus" praepositam habent; cf. Gai I. § 1—7. Inst. I. 2. § 1-11. et citt. § 1. De lege Cincia cf. Vatic. fragm. tit. de donat. ad L. Cinciam, inprimis §§ 310-313; de exceptis personis §§ 298-310 ibid. § 2. de L. Furia vid. infra XXVIII. 7. Gai. II. 225. IV. 23. $ 3. cf. Modest.

litur: aut derogatur, id est pars primae tollitur: aut subrogatur, id est adici tur aliquid primae legi: aut obrogatur, id est mutatur aliquid ex prima lege. § 4. Mores sunt tacitus consensus populi, longa consuetudine inveteratus. Tit. I. DE LIBERTIS.

§ 5. Libertorum genera sunt tria., cives Romani, Latini Iuniani, dediticiorum numero.

aut

§ 6. Cives Romani sunt liberti qui legitime manumissi sunt, id est vindicta * censu aut testamento, nullo iure inpediente.

§ 7. Vindicta manumittuntur apud magistratum P. R., velut Consulem Proconsulem Praetoremve ** (S 8.) Censu manumittebantur olim qui lustrali censu Romae iussu dominorum inter cives Romanos censum profitebantur. ($ 9.) Ut testamento manumissi liberi sint, lex duodecim tabularum facit, quae confirmat testamenta. ***

$ 10. -+ hodie autem ipso iure liberi sunt ex lege Iunia, qua lege Latini sunt nominatim inter amicos manumissi . ++

$ 11. Dediticiorum numero sunt qui poenae causa vincti sunt a domino, quibusve stigmata inscripta fuerunt, quive propter noxam torti nocentesque inventi sunt, quive traditi sunt, ut ferro aut cum bestiis depugnarent, inve ludum vel custodiam coniecti fuerunt, deinde quoquo modo manumissi sunt. idque lex Aelia Sentia +++ facit.

§ 12. Eadem lege cautum est, ut minor triginta annorum servus vindicta manumissus civis Romanus non fiat, nisi apud consilium causa probata fuerit, id est sine consilio manumissum lex Aelia Sentia +* servum manere putat; testamento vero manumissum perinde haberi iubet, atque si domini voluntate in libertate esset, ideoque Latinus fit.

*) haec verba, quae a breviatore consulto deleta videntur, ita fere restitui possunt secundum Gai. I. 17, suadente Böckingio et al. Edit. princeps: qui vindicta, censu aut test. n. i. i. manumissi sunt. Similiter antiquiores pleraeque. Schilling: qui legitima manumissione liberati sunt, id est vindicta, aut censu aut test. n. i. i. **) sic Mommsen, Stadtr. v. Salpens. not. 131. Cod. Vat. inverso ordine: ap. mag. Praet. Cons. Proc. ***) sic Mommsen; alii: testamento datas libertates. cf. not. sq. †) Cuiacius in Obss. XIX. 30. haec verba praescribenda esse censet: Inter amicos manumissi olim non erant ipso iure liberi, sed voluntate domini in libertate morabantur, et eos servire non permittebat Praetor. Lachmanno magis placet inter hanc § et sequentem novem versus excidisse eosque continuisse praeceptum XII tabularum UTI LEGASSIT (cf. XI. 14.), definitionem Latinorum Iunianorum, et cuiusmodi libertate ante legem Iuniam usi fuerint qui inter amicos sive alio modo sine iusta manumissione liberi esse iussi fuerint, ut apud Gaium III. 56. Quibus non probatis Mommsen breviora proponit haec: Latini sunt liberti qui voluntate domini in libertate morantur. quos olim Praetor tuebatur in possessione libertatis; hodie etc. ††) Cod. Vat. et edd. nominati. ,,Sed recte Lachm.: per legem Iuniam ii qui inter amicos manumissi sunt nominatim; ceteri vero qui non legitime [§ 6.] manumissi sunt, per consequentiam Latini facti sunt.“ (Böcking.) ttt) Cod. Vat. lex ascia, ut semper habet. *) sic ex coniect. M. Hertzii, quae post longas dubitationes sane obtinebit. Cod. Vat. caesccris.

fr. 102. D. de V. S. (50. 16.) Festus et Paul. Diac. vv. Abrogare, Derogare, Obrogare, Exrogare. § 5 sqq. Incipit pars prima quae est de iure personarum tit. I-XVIII; cuius prior pars de libertinis tit. I-III. comparanda est cum Gai I. § 12-47; primus articulus de generibus libertorum § 5-11. h. t. cum Gai I. 12. 16. 17. 13-15. Divisiones apud Gai I. 8-11 praemissas breviator resecuisse videtur. § 6-8. Gai I. 17. et pagina 11. not. a. citt. § 9. cf. infra §§ 20-25. et tit. II. cum XI. 14. Gai II. 267. 272. Pomp. fr. 120. de V. S. (50. 16.) § 10. Gai I. 22. III. 56. Ulp. XX. 14. § 11. Gai I. 13. et citt. S$ 12-19. de his qui manumitti et qui manumittere possunt cf. Gai I.

§ 13. Eadem lex eum dominum qui minor viginti annorum est prohibet servum manumittere, praeterquam si causam aput consilium probaverit. (§ 13a.) In consilio autem adhibentur Romae quinque senatores et quinque equites Romani, in provincia viginti reciperatores, cives Romani. ($ 14.) Ab eo domino qui solvendo non est servus testamento liber esse iussus et heres institutus, etsi minor sit triginta annis, vel in ea causa sit ut dediticius fieri debeat, civis Romanus et heres fit; si tamen alius ex eo testamento nemo heres sit. quodsi duo pluresve liberi heredesque esse iussi sint, primo loco scriptus liber et heres fit: quod et ipsum lex Aelia Sentia facit. (§ 15.) Eadem lex in fraudem creditoris et patroni manumittere prohibet.

§ 16. Qui tantum in bonis, non etiam ex iure Quiritium servum habet, manumittendo Latinum facit. In bonis tantum alicuius servus est velut hoc modo si civis Romanus a cive Romano servum emerit, isque traditus ei sit, neque tamen mancipatus ei, neque in iure cessus, neque ab ipso anno possessus sit. nam quam diu horum quid fiat, is servus in bonis quidem emptoris est, ex iure Quiritium autem venditoris est.

§ 17. Mulier quae in tutela est, item pupillus et pupilla manumittere non possunt *.

§ 18. Communem servum unus ex dominis manumittendo partem suam amittit, eaque adcrescit socio; maxime si eo modo manumiserit, quo, si proprium haberet, civem Romanum facturus esset. nam si inter amicos eum manumiserit, plerisque placet eum nihil egisse. ($ 19.) Servus in quo alterius est ususfructus, alterius proprietas, a proprietatis domino manumissus liber non fit, sed servus sine domino est **.

$ 20. Post mortem heredis aut ante institutionem heredis testamento libertas dari non potest, excepto testamento militis. (§ 21.) Inter medias heredum institutiones libertas data utrisque adeuntibus non valet; solo autem priore adeunte iure antiquo valet. sed post legem Papiam Poppaeam quae partem non adeuntis caducam facit, si quidem primus heres vel ius liberorum*** vel ius antiquum habeat, valere eam posse placuit; quodsi non habeat, non valere constat, quod loco non adeuntis legatarii patres heredes fiunt: sunt tamen qui et hoc casu valere eius causam † posse dicunt. (§ 22.) Qui testamento liber esse iussus est, mox, quamvis †† unus ex heredibus adierit hereditatem, liber

*) Mommsen addendum videtur nta i. e.,,nisi tutore auctore.“ **) Mommsen tale quid addendum esse censet: donec manet ususfructus; quo finito Latinus efficitur. cf. Göschen Zeitschr. f. gesch. R. III. 264. ***) haec inserenda esse censet Lachmann. Schultingio placuerat: liberos; Rudorffio: vel ius caduci. Mommsen mavult: vel ius patris coll. fr. de Iure fisci § 3. †) Cod. Vat. eius cā. - Hugo: iure eam; Röder: iustam; Schilling: aequius eam; Mommsen: e testamento eam; Lachmann: eius causam (cām). ††) Marezoll: quam vel; alii: quam. cf. Ulp. fr. 2. pr. D. de statu lib. (40. 7.)

18-27. 36-47; ad § 12. Gai I. 18-20. et citt. § 13. Gai. I. 38. 41. § 13a. Gai I. 20. § 14. Gai. I. 21. § 15. Gai I. 37. 47. § 16. Gai I. 17. 35; de traditione rerum mancipi Gai II. 22. 41. 204. (quam diu i. e. donec. Lachm.) § 17. cf. Gai I. 40. 192. Ulp. XI. 27. Dosith. § 17. (Lachm.) $18. Inst II. 4. § 7. Paul. S. R. IV. 12. §§ 1. 5. Iul. fr. 6. D. de manumiss. vind. (40. 2.) § 19. Cf. Dosith. § 13. (Lachm.) Ulp. fr. 9. § 20. D. de her. inst. (28.5.) fr. 2. D. de manumiss. vind. (40. 2.) fr. 6. D. de manumissis testamento. (40. 4.) $ 20. Gai II. 230. Ulp. XXIV. 15. 16. Quae de manumissione testamentaria Ulpianus habet I. 20-25. II. 1-12 apud Gaium desiderantur, nisi quod de lege Furia Caninia (§ 24. 25. h. t.) Gaius quoque I. 42-46. agit. $ 21. de iure caducorum vide Ulp. XVII. 3. XVIII. Gai II. 206–208. 286. § 22. cf. Ulp.

302 ULPIAN. TIT. I. §§ 23-25. TIT. II. DE STATU LIBERIS. §§ 1—12.

fit. ($ 23.) Iusta libertas testamento potest dari his servis qui testamenti faciendi et mortis tempore ex iure Quiritium testatoris fuerunt.

§ 24. Lex Furia Caninia iubet testamento ex tribus servis non plures quam duos manumitti; et usque ad decem dimidiam partem manumittere concedit: a decem usque ad triginta tertiam partem, ut tamen adhuc quinque manumittere liceat, aeque ut ex priori numero: a tringinta usque ad centum quartam partem, aeque ut decem ex superiori numero liberari possint: a centum usque ad quingentos partem quintam, similiter ut ex antecedenti numero viginti quinque possint fieri liberi. et denique praecipit, ne plures omnino quam centum ex cuiusquam testamento liberi fiant.

§ 25. Eadem lex cavet, ut libertates servis testamento nominatim dentur.

Tit. II. DE STATU LIBERUM VEL STATU LIBERIS. *

§ 1. Qui sub conditione testamento liber esse iussus est, statu liber appellatur. ($ 2.) Statu liber, quam diu pendet conditio, servus heredis est. ($ 3.) Statu liber seu alienetur ab herede, sive usucapiatur ** ab aliquo, libertatis conditionem secum trahit. (S 4.) Sub hac conditione liber esse iusSUS, SI DECEM MILIA HEREDI DEDERIT: etsi ab herede abalienatus sit, emptori dando pecuniam ad libertatem perveniet; idque lex duodecim tabularum iubet. ($ 5.) Si per heredem factum sit, quominus statu liber conditioni pareat, proinde fit liber, atque si condicio expleta fuisset. (§ 6.) Extraneo pecuniam dare iussus et *** liber esse, si paratus sit dare, et is cui iussus est dare aut nollet accipere, aut antequam acceperit moriatur, proinde fit liber ac si pecuniam dedisset.

§ 7. Libertas et directo potest dari hoc modo: LIBER ESTO, LIBER SIT, LIBERVM ESSE IUBEO; et per fideicommissum, ut puta: ROGO, FIDEI COMMITTO HEREDIS MEI, UT STICHUM† SERVUM MANUMITTAT. (§ 8.) Is qui directo liber esse iussus est, orcinus fit libertus; is autem cui per fideicommissum data est libertas, non testatoris, sed manumissoris fit libertus. ($ 9.) Cuius fidei committi potest ad rem aliquam praestandam, eiusdem etiam libertas fidei committi potest. ($ 10.) Per fideicommissum libertas dari potest tam proprio servo testatoris, quam heredis aut legatarii, vel cuiuslibet extranei servo. ($ 11.) Alieno servo per fideicommissum data libertate, si dominus eum iusto pretio non vendat, extinguitur libertas, quoniam nec pretii computatio pro libertate fieri potest. ($ 12.) Libertas sicut dari, ita et adimi tam testamento quam codicillis testamento confirmatis potest; ut tamen eodem modo adimatur quo et data est.

*) sic Cod. Vat. Böcking: de statu libero [vel statu liberis]. Hugo: de statu liberis. Mommsen hanc rubricam a breviatore profectam esse censet; neque apta esse videtur, cum §§i 7—12. h. t. de statu liberis non agant. Integer titulus potius manumissionem testamentariam (I. § 20-25.) continuare videtur. **) ita ex coniect. Cuiacii (Obs. XIII. 16.) Cod. Vat.: suscipiatur. ***) Cod. Vat.: ut liber esse; alii: ut liber esset. +) Cod. Vat.: ut istecum i. e. ut isticum

fr. 25. Marcian. fr. 23. 1. D. de manumiss. test. (40. 4.) § 23. Gai II. 267. 272. Ulp. XXIV. 7. 11a. Paul. fr. 35. D. de manum. test. (40. 4.) Paul. S. R. III. 4b. § 7. § 24. Gai I. 42. 43. 45. Paul. S. R. IV. 14. § 25. cf. Gai II. 239. I. 45. i. f. Tit. II. §§ 1 - 6. cf. Gai II. 200. Paul. fr. 1. D. de statu liberis. (40. 7.) § 5. cf. Iul. fr. 24. D. de cond. et dem. (35. 1.) Ulp. fr. 161. D. de R. I. (50. 17.) § 6. cf. fr. 3. § 10. fr. 20. § 3. fr. 28. pr. D. de statu lib. (40. 7.) § 7. cf. Gai II. 267. 272. 263. Paul. S. R. IV. 1. § 6. IV. 13. § 8. Gai II. 267. 266. Ulp. I. 23. § 10. cf. Gai II. 264. 272. Lic. Ruf. fr. 16. Ď. h. t. (40. 5.) § 11. Gai II. 265. § 12. cf. Ulp. XXIV. 29. fr. 50. de

Tit. III. DE LATINIS.

§ 1. Latini ius Quiritium consequuntur his modis: beneficio principali, liberis, iteratione, militia, nave, aedificio, pistrino; praeterea ex senatusconsulto vulgo quaesitos ter enixa*. ($ 2.) Beneficio principali Latinus civitatem Romanam accipit, si ab Imperatore ius Quiritium impetraverit. ($ 3.) Liberis ius Quiritium consequitur Latinus qui minor triginta annorum manumissionis tempore fuit: nam lege Iunia cautum est, ut si civem Romanam vel Latinam uxorem duxerit, testatione interposita quod liberorum quaerendorum causa uxorem duxerit, postea filio filiave nato natave et anniculo facto, possit apud Praetorem vel Praesidem provinciae causam probare et fieri civis Romanus, tam ipse quam filius filiave eius et uxor; scilicet si et ipsa Latina sit; nam si uxor civis Romana sit, partus quoque civis Romanus est ex senatusconsulto quod auctore divo Adriano factum est. (§ 4.) Iteratione fit civis Romanus qui post Latinitatem, quam acceperat maior triginta annorum, iterum iuste manumissus est ab eo cuius ex iure Quiritium servus fuit. sed huic concessum est [ut] ex senatusconsulto etiam liberis ius Quiritium consequi.

§ 5. Militia ius Quiritium accipit Latinus, si inter vigiles Romae sex annis militaverit, ex lege Visellia. praeterea ex senatusconsulto concessum est ei, ut si triennio inter vigiles militaverit, ius Quiritium consequatur. (§ 6.) Navi Latinus civitatem Romanam accipit, si non minorem quam decem milium modiorum navem fabricaverit, et Romam sex annis frumentum portaverit, ex edicto divi Claudii

Tit. IV. DE HIS QUI SUI IURIS SUNT. **

§ 1. Sui iuris sunt familiarum suarum principes, id est pater familiae, itemque mater familiae.

§ 2. Qui matre quidem certa, patre autem incerto nati sunt, spurii adpellantur.

§ 1. In potestate sunt liberi parentum ex iusto matrimonio nati.

§ 2. Iustum matrimonium est, si inter eos qui nuptias contrahunt conubium sit, et tam masculus pubes quam femina potens sit, et utrique consentiant, si sui iuris sunt; aut etiam parentes eorum, si in potestate sunt.

(Lachm.) cf. XXIV. 12. *) Cod.: vulgo quae sit te re nexa. edit. princ.: veluti quae sit ter enixa. Cui. 1586: vulgo quae sit ter enixa. Hugo: vulgo quaesitum ter e. Schilling: virgo quae sit ter e.; Böcking: vulgo quaesitos tres (vel ter ut in fr. 137. D. de V. S.) enixa. Savinius in v. vulgo nomen SCti (Volusiani) latere suspicatur. **) rubricas tit. IV. et V. Mommsen a breviatore insertas esse censet. §§i 6. 7. h. t. etiam in Collatione L. L. Mos. sub titulo DE NUPTIIS ex Ulpiano citantur. Et certe de nuptiis, quas Gaius I. 56-64. nulla alia ratione, quam quod inter patriae potestatis causas sunt, attingit, Ulp. tit. V. et VI. specialiter agit.

praeterea

fideic. lib. (40. 5.) fr. 14. pr. D. de legat. II. (31.) Tit. III. § 1. Gai I. 28.aedificio Gai I. 34. ter enixa Paul. S. R. IV. 9. §§ 1. 2. 7. 8. c. 2. C. de iure liberor. (8. 59.) § 2. cf. Gai III. 72. 73. I. 95. Paul. S. R. IV. 9. § 9. § 3. Gai I. 29. 30. 66. 80. III. 5. 73. § 4. Gai I. 31. Dosith. § 16. (Lachm.): is autem qui manumittitur inter amicos, quotcunque est annorum, Latinus fit, et tantum hoc ei procedit ex manumissione, ut postea iterum manumitti possit vindicta vel testamento el civis Romanus fieri. § 5. Th. C. IX. 20. c. un. C. ad L. Viselliam (9. 21.) Suet. Oct. 25. § 6. Gai I. 34. Sueton. Claud. 18 sq.

Tit. IV. § 1. Cf. Gai I. 48–50. 55. et citt. Divisiones iuris quales Gai I. 48-50. exhibet, de his personis quae in potestate manu mancipio sunt (Ulp. IV-X. Gai I. 48-141), breviator amputasse videtur. § 2. cf. ad Ulp. V. 7. citt. 11. Mod. fr. 23. D. de statu hominum. (1. 5.) Tit. V. § 1. Gai I. 55,