nam con

rint?

conceffa furta, quia qui cum tali femina rem habuerat, ftupri reus haud erat ex Lege Julia de adulteriis. Hæ ergo & in concubinatu effe poterant: non feminæ ingenue & honeftiores. Hinc fi hæ cum viris eflent, aut uxores præfumebantur aut ftupri reus uter-que erat, fi fe negaret vivere in matrimonio, nec tamen mulier teftationem interpofuiffet, fe fua fponte in concubinatu vivere. L. 1. print. D. de concub. Cui legi male vulgo obverti. I, 24. D. de R. N. & L. 31. pr. D. de donar. fatis perfpicue oftendimus. in Comment. ad Leg. Jul. Pap. Popp. Lib. 11. Cap. IV. fequ.

XLI. QuiXLI. Quamvis autem & licita nec inhonesta cubinas Romanis videretur hæc confuetudo, ac vere adfcive inæquale effet matrimonium 3 L. 3. C. de natur. lib. tamen nec ipfa concubinæ uxorum dignitate & juribus fruebantur, nec liberi inde nati legitimi erant, fed naturales, quorum de conditione fupra Tit. X. quædam notavimus. Hinc & ii fere, qui jam ex jufto matrimonio liberos procrearant, patriæque & Priamo fecerant fatis, concubinam folebant in lectum adfcifcere, ne liberis inducerent novercam, fpemque hereditatis iis nihil tale meritis interverterent. Sic Vefpafianus Imp. poft uxcris exceffum Canidem, Antonia libertam, revocavit in contubernium, & pænæ juftæ uxoris loco, id eft, in concubinatu habuit, Suet. Vefp. III. Idem fecit Antoninus Pius, Jul. Capitol. Vit. Anton. Cap.VIII. idem & Marcus Antoninus, recti exempli imperator, qui amiffa uxore concubinam fibi adfci. vit procuratoris fui filiam, ne tot liberis nover

cam

cam fuperduceret. Id. Vit. Marci cap. XXIX.

XLII. Talis itaque fuit veterum Romano- XLII. rum concubinatus. Unde ii cum larvis Fuere co pu- cubinæ fi gnant, qui audito concubinæ vocabulo fta- miles u tim fibi aut protibulum aliquod, aut plane xoribus pellicem, animo concipiunt. Id vero non ad morganatică. magis verum eft, quam fi quis idem judicium ferendum putaret de uxoribus ad morganaticam, quas Principes & viri illuftres ea lege adfumunt in torum, ut nec ipfæ mariti dignitate, nec liberi reliquorum liberorum juribus fruatur. His uxoribus per omnia fere funiles erant concubinæ Romanorum, poft quam mos & lex maculofum edomuerat nefas, & Auguftus concubinatum a pellicatu fecre

verat.

interdi

XLIII. At ifte concubinatus paullatim eva- XLIII. nuit, poftquam Chriftiana pietate indignus Quando videri coepit. Primus eum fubruere conatus legibus eft Conftantinus M. fed ita ut obliqua quafi aus convia procederet, nec fe id agere præ fe fer- cubina. ret. Quum enim ita inoleviffet ifta confue- tus? tudo, ut impar fibi prope videretur ei abolenda; id agebat potiffinum, ut cives uxores, quam concubinas, habere mallent. Hinc primo liberis naturalibus quidquam relinqui vetuit, ceu colligimus ex L. 1. C. Theod, de natur. lib. Deinde ideo adinvenit legitimationem per fubfequens matrimonium, non in futurum tamen valituram, ne parentibus occafio deeffet fignandi tabulas, & concu binas juftis fibi nuptiis jungendi. Def. Herald. Rer. Quotid. 1. 4. 2. Denique ne viri dignitatibus fulgentes alios exemplo corrumpe

rent

XLIV.

muli &

rent duriffimam illam L. 1. C. de nat.lib. edidit, qua concubinas a viris illuftribus, clariffimis, fpectantibus, perfeétiffimis haberi vetuit. Nec fucceflus forfan defuiffet illis Conftantini M. confiliis, fi fuccefforibus ifta potuiffet probare. Sed facilius tulerunt concubinatum, adeo, ut nulla eorum conftitutio ifti conjunctioni oppofita in codicem relata fit a Juftiniano, fed hic ipfe potius concubinatum licitam vocarit confuetudinem L. 5. C. ad SC. Orphit. in eaque caste vivi posse scripferit. Nov. XVIII. Cap. 5. Primus ergo in Oriente eum fubruiffe videtur Leo Sapiens. Nov. Leon. XCI. In Occidente eum multo diutius manfiffe, fatis oftendunt Leges veteres Francorum, Langobardorum, Germanorum, de quibus fufius a nobis actum in antiquitatibus juris Germanici.

XLIV. In Titulo de nuptiis accuratius egiLeges Rc mus de diverfis modis nuptiarum per confarXII. Ta. reationem, coemtionem & ufum, deque pobularum teftate maritorum in uxores; de quibus mulde divor- ta potius, quam optima, collegit Carolus

tiis.

Sigonius de antiquo jure civ. Rom. 1. Quare de divortiis tantum nonnulla adjiciemus, maxime quum eam doctrinam in Inftitutionibus fuis prætermiferit Juftinianus. Divortium maritis quidem permiferat Romulus, at non uxoribus, ut tradit Plutarch. Vit. Romuli p. 39. Sed nec illis quidem, eodem tefte Plutarcho, fine cauffa fontica licebat uxoribus mittere nuncium, verum fi conftaret, eas aut ftuprum paffas, aut venenum patraffe, aut liberos clavefque fubjeciffe. Forfan etiam temulentia

inter cauffas divortii fonticas fuit, quippe quam maritus, cauffa cum cognatis cognita fevere vindicare in uxorem confueverat.Dionyf. Halic. II. p. 96. Eadem lex deinde migrasse videtur in duodecim tabulas, fecundum quas, addita cauffa, juftum fieri potuiffe divortium, colligitur ex L. 43. D. ad Leg. Jul. de adult. & præcipue ex loco Ciceronis Philipp. II, 28. Nolite, nolite quarere: frugi factus eft ; mimam illam fuam fuas res fibi habere juffit, ex XII. Tabulis cauffam addidit, exegit. Quamvis enim hoc cauffam addidit fufpectum videatur P. Victorio Var. LeƐt. II. & Mur. Var. Lect. V, 8. &z quidem ob locum Nonii IV, 152. in quo legitur: claves ademit, forafque exegit; Grammaticos tamen fæpe ex auctoribus fragmenta non integri fenfus exfcribere, & hinc emendationem auctorum exfragmentis illis periculofam femper effe, prudenter monuit eruditiffimus Perizonius Animadu. Hift. Cap. IX. p. 371. feq. Ut ut fit, videtur fane lex XII. Tabularum non promifcue ac fine caussa conceffiffe repudium, fiquidem veteres auctores fæpe ejufmodi cauffarum meminerunt. (9) Nævius apud Feftum voca fonticum. p. 441.

Son

(q) Non folebat antiquitus uxori dari repudium, nifi cauffa cognita in concilio cognatorum. Val. Maxim. II, 1.4. &8. Quin jusjurandum præftari folebat cenforibus, divortium ex jufta caufa effe factum. Gell. XVII, 21. Solebant præterea iftæ cauffæ ipfumque factum divor tium in acta referri. Seneca de Benef. III, 16. Quia vero nulla fine divortio acta funt, quod fæpe audiebant, facere didicerunt. Adde Lipf. ad Tacit. Ann. V. p. 231.

1

XLV. Di

origo &

quiore avo.

Sonticam effe oportet cauffam, quamobrem perdas mulierem.

Et Varro apud Non. II, 73. Betere eft ire. Varro το πατρὸς τὸ παιδίον : A fe, annos multos quod parere non poffet, eam betere foras juffit. Si fine jufta & fontica cauffa fa&tum erat divortium, Romulus tefte Plutarcho fanxerat, τῆς ἐσίας αὐτὸ τὸ μὲ τῆς γυναικὸς τῇ, τὸ ἢ τῆς Δημητρὸς ἱερὸν, με ejus bona partim cederent uxori, partim Cereri facra effent. Vit. Romul. p. 39.

XLV. Aft quamvis divortia viris permittevortioru rent leges; non tamen ullum Romæ exftitit frequen exemplum ante annum ab U. C. circiter quintia fe- gentefimum, quo primus uxorem ob fterilitatem dimifit Sp. Carvilius Ruga. Dion. Halic. Ant, Rom. II. p. 96. Plutarch. Romul. p. 39. & in Numa p. 77. Valer. Max. II, 1. 4. Gell. Nolt. Att. IV, 3. At poftea frequentiffima Romæ fuere divortia, & quidem non folum ob cauffas alicujus momenti, veluti fterilitatem, L.60, L. 62. D. de donat. int. vir. & ux, Suet. Ner.Cap. XXXV. fimultates cum focru, Sueton. Aug. cap. LXII. morum perverfitatem. Idem ibid. cap. LXII. impudicitiam, Plutarch. in vit. Caton. Pompej. Sueton. Vit. Claud. cap. VII. XXVI. verum etiam ob cauffas leviflimas. Facile enim, vel ob levem tantum fufpicionem, domo ejiciebatur uxor, quamvis innocentiffima. Papiriam fane quum dimitteret Paullus Emilius, mirantibus amicis, & cauffam quærentibus, nullam certam attulit, fed fe tamen ab ea læfum fignificavit. Plutarch. Vit. L. Paulli p. 257. Tom. I. Nonnumquain cauffa inter

fe